جلسه 36 – جواز نظر به ذمیه – 77/08/20

بسم الله الرحمن الرحيم

جلسه 36 – جواز نظر به ذمیه – 77/08/20

تفسیر دوم (حرائر) برای «نسائهن»- تفسیر سوم (ارحام و بستگان) برای «نسائهن» و تقريب كلام مرحوم آقا حكيم (ره)

خلاصه جلسات قبلي و اين جلسه

آيا زنان مي‏توانند خود را به زنان اهل كتاب و كفّار نشان بدهند؟ براي حرمت به آيه شريفه 31 سوره نور استدلال شده است. تفسير قسمت‏هائي از آيه شريفه را در جلسات قبل بيان كرديم، از جلسه پيش وارد تفسير عبارت «نسائهن» شديم. تفسير اول به معناي مطلق نساء بود كه وجوه سه‏گانه آن را نقل كرده، نقد نموديم، در اين جلسه دو تفسير ديگر را نقل كرده و شواهد اين تفاسير را بررسي مي‏نمائيم. انشاء الله تعالي

تفاسير عبارت«نسائهن»

تفسير اول

برخي گفته‏اند نسائهن مطلق نساء است، «حرة كانت أم أمة، مؤمنة كانت أم كافرة …» پس وجه اضافه شدن «نساء» به «هنّ» چيست؟ سه وجه بيان شده است

وجه اوّل

شيخ احمد جزائري در قلائد الدرر[1] احتمال میدهد اضافه «نساء» به «هنّ» طرداً للباب و براي رعايت سجع است.

وجه دوم

جزائري[2] احمال دیگری نیز می دهد به این بیان که موضوع ثبوتي جواز ابداء زينت مطلق نساء است، لكن جرياً علي الغالب، حكم جواز روي معاشرين و ملازمين و اقرباء زنان رفته است.

وجه سوّم

مرحوم مجلسي (ره)[3] می فرمایند اضافه براي بيان حكمت حكم است يعني ابداء زينت براي زناني كه از جنس خودشان هستند، مانعي ندارد.

در جلسه گذشته اين جهات سه‏گانه را نقد كرده نپذيرفتيم و گفتيم معناي نسائهن مطلق نساء نيست بلكه «نساء» با اضافه يك نحوه «تخصّصي» پيدا كرده است، ببينيم اين تخصّص چيست؟

تفسير دوم : نسائهن به معنای حرائر از نساء است

در توجيه اين تفسير چند وجه بيان شده است.

وجه اول: ادعاي ظهور در حرائر

صاحب جواهر (ره)میفرمایند مراد از نسائهن خصوص حرائر است و وجهي براي آن ذكر نمي‏كنند فقط مي‏فرمايند: «المنساق منهنّ الحرائر المسلمات»[4] و در جاي ديگر مي‏فرمايد «من المعلوم عدم اندراج الاماء في النساء»[5]

وجهي در كلام صاحب جواهر بيان نشد كه قابل بررسي باشد.

وجه دوم: استفاده حریت از اضافه

جصاص در احكام القرآن مي‏گويد[6]: گاهي از اضافه حريت استفاده مي‏شود، وي دو شاهد از آيات شريفه قرآن مي‏آورد.

شاهد اوّل:﴿واستشهدوا شهيدين من رجالكم[7]﴾ در مفهوم رجال حريت درج نشده است. ولي از اضافه خصوص رجال، احرار استفاده مي‏شود. [8]

شاهد دوم: ﴿وانكحوا الايامي منكم والصالحين من عبادكم و امائكم[9]﴾ ، «ايامي» هر چند در ظاهر به «كم» اضافه نشده لكن در حكم اضافه است، «ايامي» يعني مردهاي بي‏زن، ولي «اياماكم» يعني مردهاي بي‏زني كه آزادند، پس ايامي به اضافه كسب حريّت كرده است.

نقد کلام جصاص

اولاً: آيه شريفه ﴿وانكحوا الايامي منكم﴾گرچه اضافه به معناي مصطلح نيست ولي از «من» كه به معناي تبعيض است، استفاده مي‏شود كه ايامي بخشي از مخاطبين هستند، و چون به قرينه ذيل آيه شريفه مخاطبين خصوص احرار هستند، طبعاً گروهي از آنها نيز احرار خواهند بود و اين امر از «من» تبعيضيه استفاده مي‏شود و هيچ ارتباطي به بحث اضافه ندارد.

ثانياً: اگر در دو آيه قرآن از اضافه استفاده حريّت بشود، سبب نمي‏شود كه هر اضافه‏اي كه در قرآن هست، ظهور در چنين معنايي داشته باشد.

ثالثاً: اضافه بر دو نوع است.

نوع اول: اضافه خاص به عام كه مضاف اليه مفهومِ عام و مضاف، جزئي از آن است؛ مانند مردان ايرانيان، در اين صورت روشن است كه هر خصوصيتي كه مضاف اليه داشته باشد، مضاف هم خواهد داشت. لذا اگر خطاب به احرار بگوئيم، «دانشمندان شما» هر چند در مفهومِ دانشمند حريت درج نشده است لكن با اضافه به «شما» كه مقصود احرار است، خصوص دانشمندان حرّ از آن استفاده مي‏شود. (اگر اضافه خاص به عام باشد.)

نوع دوم: اضافه مباين به مباين مانند غلام زيد، مكر الليل، در اين نوع از اضافه خصوصيات مضاف اليه به مضاف سرايت نخواهد كرد، لذا اگر زيد آزاد و مسلمان بود لازم نيست كه غلام او نيز آزاده يا مسلمان باشد.

دو آيه‏اي كه در كلام جصاص به عنوان شاهد ذكر شده است، از قبيل اضافه نوع اول است ولي اضافه «نساء» به «هن» در آيه محل بحث ما از قبيل نوع دوم اضافه است و خصوصيات مضاف اليه به مضاف تسرّي پيدا نمي‏كند.

رابعاً: بر فرض بپذيريم كه در تمام انواع اضافه، خصوصيات مضاف اليه به مضاف هم سرايت مي‏كند در آيه شريفه «هن» به مؤمنات باز مي‏گردد و مراد از آن خصوص «حرائر» نيست بلكه «مطلق مؤمنات» است ولو كنيز باشد.

اشکال

در آيه شريفه ابداء زينت براي﴿ما ملكت ايمانهنّ﴾مجاز شمرده شده است معلوم مي‏شود كه مراد از «هنّ» خصوص حرائر است كه مي‏توانند مالك شوند و كنيز داشته باشد، طبعاً «نسائهن» نساء الحرائر مي‏شود و مخصوص زنان آزاد.

جواب

«هنّ» در ﴿ما ملكت ايمانهن﴾ نيز خصوص حرائر نيست، هر چند تنها حرائر هستند كه مالك مي‏شوند ولي حريت و مالكيت از «ما ملكت» استفاده مي‏شود نه از «هنّ». به بياني ديگر «هنّ» در تمام فقرات آيه شريفه به يك معني بكار رفته است و آن هم يعني «مؤمنات»، بلي اگر «بعولتهن» را استثناء كنيم، در مورد زناني صحبت كرده‏ايم كه شوهر دارند و اگر «آبائهن» را استثناء كنيم، زناني مورد نظر ما بوده كه پدر دارند ولي در عين حال «هن» در هر قطعه‏اي از آيه يك معناي خاصي ندارد بلكه در تمام قطعات آيه به معناي مطلق «مؤمنات» بكار رفته است، و به كمك دالّ ديگري شوهر داشتن يا پدر داشتن يا كنيز داشتن از آيه استفاده مي‏شود. آيه شريفه مي‏فرمايد: به مؤمنات بگو ابداء زينت نكنند مگر براي شوهران (يعني اگر شوهر داشته باشند) يا پدران (اگر پدر داشته باشند) يا پدر شوهران (اگر پدر شوهر داشته باشند) و … يا كنيزشان (اگر كنيز داشته باشند)، خلاصه: هنّ در تمام قطعات آيه به معناي مؤمنات است و از كلمه‏اي كه به آن اضافه مي‏شود معناي خاصي فهميده مي‏شود.

اشکال

اگر مورد آيه اعم از حرائر و اماء است، پس چرا وظيفه اماء را بيان نكرده است كه مي‏توانند به موالي خود زينت هايشان را نشان بدهند، در حالي كه در مورد حرائر استثناء كرده و فرموده مي‏توانند به «كنيزانشان» نشان بدهند.

جواب نقضي

در آيه شريفه همه محارم ذكر نشده است و لذا اسمي از عمو، دائي و داماد برده نشده است.

جواب حلّي

ممكن است از باب وضوح مطلب بيان نشده باشد يا به ذكر «بعولتهن» اكتفا شده باشد، چون اگر شوهر كه مالك انتفاع از همسر است بتواند به او نگاه كند و بر زن لازم نباشد كه زينت هايش را بپوشاند، به طريق اولي لازم نيست كنيز، خود را از مولايش كه مالك عين و منفعت اوست، بپوشاند.

وجه سوم: مراد از «نسائهنّ» خصوص حرائر است

مرحوم آقاي خوئي[10] می فرمایند در اين آيه مستثناهاي اول انحلالي است،﴿الاّ لبعولتهن﴾ يعني هر زني مي‏تواند زينت خود را به شوهرش نشان دهد، «لآبائهنّ» يعني هر زني مي‏تواند زينت خود را به پدرش نشان دهد و … خلاصه: يعني هر زني كه شوهري دارد و پدر شوهري و برادرزاده‏اي و … مي‏تواند زينت خود را به آنها نشان دهد. ولي در «نسائهنّ» انحلال معني ندارد چون زن بودن رابطه‏اي نيست كه ما بين يك زن و زن ديگر باشد و هر زني زنِ برخي از زنان باشد ولي زنِ ديگري نباشد. بنابر اين مراد از نسائهنّ طبيعي نساء است يعني مؤمنات مي‏توانند زينت خود را به مطلق زنان نشان دهند، حرهّ باشند يا امه. بلي چون در ﴿ما ملكت ايمانهن﴾ خصوص «اماء» ذكر شده است، قرينه مي‏شود كه «نسائهنّ» فقط زنهاي آزاده را مي‏گويد و الاّ لازم مي‏آيد كه ذيل آيه لغو باشد «تعالي الله عن ذلك علواً كبيراً».

نقد کلام مرحوم خویی

اولاً: عطف بر چند نوع است، گاهي مباين به مباين عطف مي‏شود مثلاً مي گوييم «حيات انسانها و حيوانات و گياهان به آب وابسته است» و گاهي يكي از عامين من وجه به ديگري عطف مي‏شود مانند اكرم العلماء والهاشميين و گاهي … پس چون عطف، منحصر به عطف مباين به مباين نيست لذا ذكر ﴿ما ملكت ايمانهنّ﴾ دليل آن نيست كه «نسائهن» فقط حرائر باشند بلكه مي‏توانند «نساء مومنات» باشند كه نسبتش با «ما ملكت ايمانهن» (= اماء) عموم و خصوص من وجه است.

به بيان ديگر: اگر از حكم واقعي دو عنوان مستثني باشند كه نسبت آنها عموم و خصوص من وجه باشد يكي: نساء مؤمنات (خواه حره باشند يا امه) و ديگري: اماء (خواه مؤمنه باشند يا كافره)، اين مطلب را با چه عبارتي بايد بيان كرد؟ غير از اين است كه عامين من وجه را به يكديگر عطف كنيم؟

ثانياً: در آيه شريفه غير از «نسائهن» و «ما ملكت ايمانهن» مستثنيات ديگري نيز وجود دارد، پس اگر عطف اقتضاء مي‏كند كه معطوف مباين با معطوف عليها باشد، پس چرا به قرينه «ما ملكت ايمانهنّ»، بعولتهنّ و آبائهن و .. را به حرائر اختصاص نمي‏دهيد؟

ثالثاً: چنين اضافه‏اي هيچ گونه عرفيت ندارد چون مضاف بايد يك نحوه ارتباطي با مضاف اليه داشته باشد (جزئيت، يا مملوكيت يا مظروفيت و يا …) مرجع «هنّ» كه در فقرات مختلف آيه شريفه مضاف اليه واقع شده است، مطلق مؤمنات است، خواه حرّه باشند يا امه، پس اگر مراد از نساء كه به هنّ اضافه شده است خصوص حرائر باشد، خصوص حرائر چه رابطه‏اي با مؤمنات دارد كه آن رابطه در اماء نيست تا «نساء المؤمنات» خصوص حرائر باشند و اماء «نساء المؤمنات» نباشند؟

رابعاً: اين كه مي‏فرمايند: نسائهنّ انحلالي نيست، بسيار مستبعد است چون مرجع ضيمير «هنّ» مؤمنات است كه به اين تكليف مكلفند. فرد فرد مؤمنات مكلفند كه ابداء زينت نكنند، همه مستثني‏ها و مضاف اليه آنها (= هنّ) همه انحلالي است، حتي خود «نساء» در «نسائهن» انحلالي است، فقط ضمير «هنّ» در خصوص «نسائهنّ» انحلالي نباشد. بسيار مستبعد است.

به بياني ديگر: به فرد فردِ زن‏ها گفته شده كه غض بصر كنيد، ناموستان را از تك تك افراد حفظ كنيد، و بر هيچ كس زينت هايتان را اظهار نكنيد مگر مواردي كه فرد فرد آن مستثني است و در تمام اين موارد، هم مخاطب و هم مضاف و هم مضاف اليه انحلالي ملاحظه شده و تك تك افراد مقصود است. در «نسائهن» نيز «نساء» انحلالي است. لكن مقصود از «هنّ» در اينجا جامعه زنان باشد در حالي كه مرجع اين ضمير انحلالي است. اين امر بسيار مستبعد است و چنين استخدامي هيچ گونه اعتبار عرفي ندارد.

جهتي كه باعث شده ايشان «هنّ» را به جامعه زنان تفسير كنند اين است كه گفته‏اند چه نكته‏اي دارد كه «نساء» به خودشان (= هنّ) اضافه شود؟

مصححِ اضافه نساء به «هنّ» چیست؟

خصوصيت ايماني مي‏تواند مصحّح اضافه باشد، تمام مؤمنين مثل يك واحدند، همه به يكديگر وابسته‏اند و تعلق دارند. تمام زنان مؤمنه به فرد فردشان مرتبط هستند و همه زنان، فاطمه مؤمنه و زينب مؤمنه و … هستند، نساء تو يعني زناني كه با تو هم كيش هستند، آيه مي‏فرمايد: هر زني مي‏تواند زينتش را به زنانش (يعني زناني كه با او هم كيش هستند) نشان دهد.

اين معني در آينده با توضيح بيشتري خواهد آمد.

تفسير سوم : مراد از «نسائهن» ارحام و بستگان است

مرحوم آقاي حكيم : «و يحتمل يكون المراد]من نسائهنّ[ النساء اللاتي من الارحام كالعمة والخالة والاخت، و لعلّ قرينة السياق تقتضي ذلك، فيكون أقرب»[11]

نقد تفسیر سوم

اولاً: اينكه مي‏فرمايند: نسائهن در سياق ارحام قرار گرفته، صحيح نيست چون آيه شريفه دوازده عنوان را استثناء كرده است، و از اين دوازده عنوان فقط پنج عنوان از ارحام است «آبائهنّ، ابنائهنّ، اخواتهنّ، بني اخوانهنّ، بني اخواتهن»، و شش مورد قطعاً از ارحام نيست «بعولتهنّ، آباء بعولتهنّ، ابناء بعولتهنّ، ما ملكت ايمانهنّ، التابعين غير اولي الاربة، الطفل الذين لم يظهروا علي عورات النساء». يك مورد هم «نسائهنّ» است كه محلّ بحث ماست، پس چنين سياقي در كار نيست.

ثانياً: اگر يك لفظ چندين بار در يك سياق تكرار شود و در يك معني استعمال گردد، اگر در همان سياق بار ديگر اين لفظ قرار گرفت، به همان معناي قبلي حمل مي‏كنيم «حفظاً لوحدة السياق»، لكن در اين آيه لفظي تكرار نشده است بلكه عناوين مختلف استثناء شده است كه برخي از آنها داراي يك خصوصيت هستند (و همه از ارحام هستند) و لازم نيست كه همه آنها در اين خصوصيت مشترك باشند.

به بيان ديگر: اگر هر سه عنوان «ارحام و نساء مؤمنات و اماء» مستثني باشند، اين مطلب را با چه عبارتي بايد بيان كرد؟ مگر نبايد هر سه را در يك رديف استثناء كرد؟ آيا اين درست است كه بگوئيم «نسائهنّ» نبايد ذكر شود چون خلاف سياق است؟!

فرضاً اگر همه مستثني‏ها از جنس ارحام بود و يك مستثني از جنس ديگر، اين مستثني نبايد ذكر شود؟

تقريب كلام مرحوم حكيم

بلي مي‏توان فرمايش آقاي حكيم را چنين تقريب كرد، كه در استعمال روايات يكي از انواع اضافه «نساء» به «ها» اضافه رحمي است، نسائها يعني «ذوات الارحام من النساء»، «يجب للمستحاضه أن تنظر الي نسائها»[12] «سألته عن جارية حاضت اول حيضها … قال اقراءها اقراء نسائها»[13] «فان لم تحض فلتنظر الي بعض نساءها فلتعتدّ باقراءها»[14] ، در آيه شريفه به قرينه اضافه، معناي خاصي از نساء اراده شده است، آن معني چيست؟ به قرينه اين روايات مي‏گوئيم مراد از نسائهن «ذوات الارحام من النساء» است.