مستثنیات احکام
مستثنیات احکام
این قضیه معروف است که: شیخ انصاری به شاگردش میرزا ابوالقاسم کلانتر می‌گوید: وقتی شما به ایران می‌روی، مایه‌ای که در اینجا تحصیل کرده‌ای قواعدی است که آموخته‌ای و این به تنهایی برای جواب دادن به مسائل مورد نیاز کفایت نمی‌کند. اگر مسأله‌ای از شما پرسیدند که شما طبق قواعد پاسخ آن را می‌دانی، در جواب بگو: «لولا النصّ و الإجماع»، به مقتضای قاعده مطلب چنین است و فتوا نده، چون ممکن است روایت یا اجماعی آن را استثا زده باشد و شما از آن غافل باشید.
مرحوم والد ما در مقدّمه کتابش مستثنیات الأحکام[1] این مطلب را نوشته‌اند:
معروف است (و من نیز در بعضی کتب این قضیه را دیده‌ام) که مرحوم آسید محمد باقر حجة الاسلام با آشیخ محمد تقی صاحب حاشیة هدایة المسترشدین عقدی را اجرا کردند. طرف ایجاب مرحوم حجة الاسلام و طرف قبول هم آشیخ محمدتقی بود. مرحوم حجة الاسلام مقید بود که عقد را با مهرالسنّة بخواند. آنها عقد را با مهرالسنّة می‌خوانند، سپس می‌خواهند مهرالسنّة را با همان چیزی که طرفین می‌خواستند عقد را بر آن جاری کنند، مصالحه کنند. امّا چون جنبة ربوی داشت، آشیخ محمدتقی می‌گوید: این ربا می‌شود. آسید محمدباقر می‌گوید: اجماع فقهاست که میان زوج و زوجه ربا نیست. الآن که با مهرالسنّة عقد را جاری کردیم، آنها زن و شوهر شدند، لذا ربای زن و شوهر اشکال ندارد. این قضیه برای آشیخ محمدتقی خیلی گران تمام شد.
ممکن است قواعد در دست فقیه باشد ولی از مستثنیات غافل باشد. مرحوم والد نوشته است: من برای این جهت مستثنیات را نوشتم که گاهی اهل فنّ هم به کلّیت قواعد تمسّک کرده‌اند و از این مستثنیات غفلت کرده‌اند.
از یکی از فقهاء طراز اول سؤال کرده‌اند که گاهی در مسجدالحرام زن‌ها در کنار یا جلوتر از مردان قرار می‌گیرند، حکمش چیست؟ ایشان می‌فرماید: طبق نظر ما تقدّم زن بر مردم اشکال ندارد و فقط مکروه است. در حالی که جواب این است که مسجدالحرام طبق روایت صحیح مستثناست[2] و چون این استثنا در عروة نه در باب حجّ و نه در مکان مصلّی ذکر نشده، مورد غفلت واقع شده است.
این مسأله در حواشی عروه مغفولٌ عنه است[3] و تنها آقای میلانی متوجّه این مسأله بود و من به ایشان عرض کردم که تنها شما در این حواشی متوجّه این مسأله شده‌اید و در مناسک حجّ‌تان ذکر کرده‌اید،[4] منتهی قاعده‌اش این بود که در صلاة در مکان مصلّی حاشیه می‌زدید.
مرحوم والد با این‌که به فقه خیلی مسلّط بود، از این استثناء غفلت کرده است، چون نه در عروه است و نه شیخ جعفر کاشف الغطاء با آن احاطه‌اش به فقه در جایی این مسأله را ذکر کرده است.
[1] آیة الله سید احمد زنجانی کتابی در شرح این کتاب خود نگاشته‌اند به نام: «مستنبطات الأحکام في شرح مستثنیات الأحکام».
[2] رک: جمع پریشان، ج۳، ص۲۲۱-۲۲۳، مقالة «نقد و بررسی پاره‌ای از مسائل مناسک»، مسأله ۱۳- محاذات زن و مرد هنگام نماز در مسجدالحرام.
صحیحة مذکور صحیحة فضیل است که از نظر سند و دلالت تامّ و شیخ صدوق در علل الشرائع (ص۳۹۷، باب ۱۳۷، ح۴) نقل کرده است. متن صحیحه این است: «عن محمد بن الحسن بن الولید، عن محمد بن الحسن الصفار، عن العباس بن معروف، عن علي بن مهزیار، عن فضالة، عن أبان، عن الفضیل، عن أبي جعفر(ع) قال: إنّما سمّیت مکّة بکّة لأنّه یبک فیها الرجال بالنساء، و المرأة تصلّي بین یدیک و عن یمینک و عن یسارک و معک، و لابأس بذلک، و إنّما یکره في سائر البلدان».
[3] العروة الوثقی، ج۱، ص۵۸۸، کتاب الصلاة، فصل في مکان المصلّي، العاشر، مسأله ۲۹.
[4] مناسک حج، از آیة الله میلانی، ص۱۳۸.
