الخميس 17 رَمَضان 1445 - پنجشنبه ۰۹ فروردین ۱۴۰۳


خارج اصول/ برائت /جلسه 99 – 04 / 10 / 96


باسمه تعالی

خارج اصول/ برائت /جلسه 99 04 / 10 / 96


ادامه بیان مرحوم نائینی ره و نقد آن

کلمه مقدر در حدیث رفع از نظر استاد

خلاصه: در جلسات گذشته عباراتی از مرحوم نائینی در توضیح حدیث رفع بیان شد که مورد نقد استاد قرار گرفت. حضرت استاد در این جلسه نیز نظرات مرحوم میرزا را نقل و در آن مناقشه خواهند کرد. ایشان در ادامه به تبیین نظر خود، در خصوص کلمه مقدّر حدیث رفع خواهند پرداخت.


ادامه بیان مرحوم نائینی و نقد آن

همانطور که در جلسه گذشته بیان شد، مرحوم نائینی فرمودند: نسبت به تقسیمات لاحق، اطلاق ممکن نیست و از همین رو باید جعل ثانوی انجام گیرد. ایشان اگر چه در ابتدای بحث نکته ای را متذکر شده اند اما بعد از بیان تفصیل مدعا آن نکته را بیان نکرده اند. ایشان فرموده اند گاهی نتیجه متمّم جعل، نتیجة التقیید است؛ یعنی اگر چه لفظ مهمل است اما همان نتیجه ای که با قید زدن حاصل می شود با جعل ثانوی نیز حاصل می گردد. لکن شایسته بود همانطور که ایشان نتیجة التقیید را بیان کرده اند، نتیجة الاطلاق را هم بیان می نمودند[1]؛ یعنی در بعض موارد با جعل ثانوی، اطلاق نتیجه گرفته می شود. با نتیجة الاطلاق، حکم مولی باطلاقه شامل شاک و عالم و غافل و ملتفت خواهد شد.

ایشان در ادامه می فرمایند: علت حکم واقعی، ملاکات و مقتضیات حکم واقعیست. اگر این مقتضیات در نزد شارع اهمیت داشته باشد، شارع برای حفظ این امر اهم، جعل ثانوی کرده و ایجاب احتیاط می نماید. ایشان می گویند: در صورتی که ملاکات در نظر شارع از اهمیت چندانی برخوردار نباشد، احتیاط واجب نخواهد بود. ایشان با این بیان به شیخ ره اشکال می کنند که ایشان اثر ما لا یعلمون را وجوب احتیاط می داند که با این حدیث، رفع شده است در حالی که باید علل احکام واقعی (ملاکات) که در لزوم و یا عدم لزوم احتیاط نقش دارند، مورد لحاظ قرار گیرد.

لکن کلام نائینی ره صحیح نیست؛ چرا که ایشان بین مقام ثبوت و اثبات خلط کرده اند. هر شیئی برای به وجود آمدن نیاز به علت دارد اما ممکن است در استعمال شارع ناظر به علل نباشد؛ مثلا اگر گرمای آتش فردی را بیازارد و شخصی مانع رسیدن گرما به آن فرد شود، در مقام بیان می گوید: «من آتش را رفع کردم» در حالی که آتش حقیقتا وجود داشته و تنها از اثر آن ممانعت شده است. شیخ انصاری ره می فرماید: در «رفع ما لا یعلمون» رفع احتیاط شده است. اما مرحوم نائینی ره فرموده اند: از نظر تأثیر مقتضیات «ما لا یعلمون» وجوب احتیاط برداشته می شود و به همین دلیل تعبیر شیخ ره (رفع ایجاب احتیاط با رفع ما لا یعلمون) مسامحه ای خواهد بود[2].

کلام نائینی ره صحیح نیست و هیچ مسامحه ای در کلام شیخ ره وجود ندارد بلکه کلام ایشان مقتضای متفاهم عرفی است. عرف از جمله «رفع ما لا یعلمون» ملاکات و مقتضیات و تاثیر مقتضیات و تاثیر اقتضایی در باب عمل را نمی فهمد[3].


کلمه مقدر در حدیث رفع از نظر استاد

شیخ ره فرمودند: نسبت به حدیث رفع باید کلمه ای در تقدیر گرفته شود (بر خلاف مرحوم نائینی ره که تقدیر گرفتن را لازم نمی دانند). آن مقدر از سه حال خارج نیست: 1- مؤاخذه 2- اثر ظاهر 3- عموم آثار. گرچه در تقدیر گرفتن «جمیع آثار» به معنای حقیقی اقرب است اما از نظر استعمالی (که ظهورات دائر مدار آن است) این اقربیت، موجب قرب استعمالی و ظهور استعمالی نمی شود؛ مثلا اگر شخصی بگوید «هزار نفر در مسجد حضور دارند» اگر چه معنای حقیقی هزار نفر، همان هزار نفر است (نه کمتر و نه بیشتر) اما از آنجا که گوینده افراد حاضر را شمارش نکرده، می فهمیم که این کلمه در معنای حقیقی خود به کار نرفته است. لکن چنین نیست که استعمال کلمه هزار در 999 اظهر از 998 باشد؛ زیرا ملاک در اظهریت کثرت استعمال است. حال این سوال مطرح می شود: اکنون که از کلمه هزار معنای حقیقی اراده نشده، مراد متکلم در این استعمال چیست؟ در جواب گفته می شود مراد متکلم از هزار، تقریبی است. در این صورت 999 و 998 و … مصداق تقریبی بوده و هیچیک بر دیگری اولویتی نخواهد داشت. از همین رو در استعمال «رأیت اسدا فی البیت» که معنای حقیقی آن اراده نشده، چنین نیست که معنای مجازی آن فردی باشد که تمام خصوصیت های شیر را داشته باشد، بلکه باید بررسی نمود که عرف آن کلمه را در غیر معنای حقیقی، در چه معنایی بیشتر استعمال می کند.

به نظر بنده از دو کلمه «اثر ظاهر» و «مؤاخذه» معیار، اثر ظاهر است. شیخ ره نیز کلمه مؤاخذه را از این جهت که اثر ظاهر است، مقدر گرفته اند، اما به نظر می رسد اصل این است که اثر ظاهر هر یک از آنها به صورت جداگانه لحاظ شود. به نظر ما باید نسبت به «ما لا یعلمون» و «ما استکرهوا علیه» و سایر فقرات، مصادیق آن امور نیز در نظر گرفته شود؛ مثلا نسبت به «ما استکرهوا علیه» می توان دو فرد در نظر گرفت 1-فردی که عن اکراه شراب می خورد 2-شخص دیگری که عن اکراه معامله ای انجام می دهد. به نظر ما با توجه به «رفع ما استکرهوا علیه» نسبت به شخص اول، تعذیر و نسبت به فرد دوم، هدف معامله (نقل و انتقال) برداشته می شود. بنابراین به تفاهم عرفی در مصادیق مختلف، مرفوع در «ما استکرهوا علیه» متفاوت خواهد بود. از این بیان روشن می شود که در روایت محاسن تطبیقی طبیعی و متعارف انجام گرفته است. به نظر ما این معنا خلاف سیاق هم نیست، بلکه مقتضای سیاق، در تقدیر گرفتن اثر ظاهر در هر یک از فقرات است.

و آخر دعوانا ان الحمد لله رب العالمین


[1] سوال: ممکن است در رابطه با اطلاق نیازی به جعل ثانوی نباشد و شارع با مجرد سکوت این معنا را افاده نماید؟

جواب: سکوت، خود یک جعل است. اگر مولی تا ظرف عمل سکوت کند، این اطلاق مقامی خود جعل خواهد بود.

[2] و في «ما لا يعلمون» يكون المراد دفع مقتضيات الأحكام الواقعية عن تأثيرها في إيجاب الاحتياط، مع أنّ ملاكاتها كانت تقتضي إيجاب الاحتياط و يظهر من الشيخ (قدس سره): أنّ «الدفع» من أوّل الأمر ورد على إيجاب الاحتياط، لا أنّه ورد على مقتضيات الأحكام الواقعية من حيث تأثيرها في إيجاب الاحتياط. قال (قدس سره): «و حينئذ فنقول: معنى رفع أثر التحريم فيما لا يعلمون عدم إيجاب الاحتياط و التحفظ فيه إلخ».

و لا يخفى ما فيه من المسامحة، فانّ المراد من «الموصول» في قوله صلّى اللّه عليه و آله «رفع ما لا يعلمون» نفس الأحكام الواقعية، لأنّها هي‏ المجهولة، و ما أريد من «الموصول» هو المرفوع، فلا بد و أن يرد الرفع على الحكم الواقعي و إن كانت نتيجة رفعه عدم إيجاب الاحتياط، لأنّه لا يمكن رفعه حقيقة عن موطنه و هو عالم التشريع، و إلّا يلزم اختصاص الأحكام الواقعية بالعالمين بها، و هو ينافى ما عليه أصول المخطئة. و ورود الرفع على الأحكام الواقعية على وجه ينتج عدم إيجاب الاحتياط لا يمكن إلّا بأن يراد دفع الأحكام الواقعية عن تأثير مقتضياتها في إيجاب الاحتياط، و تكون النتيجة الترخيص الظاهري في ارتكاب الشبهة و الاقتحام فيها. فوائد الاصول ؛ ج‏3 ؛ ص338-339

[3] به تناسب مطلبی را عرض می کنم. فردی از برادر محمد خان قزوینی نقل می کرد که ایشان می گفتند: ما در [احتمالا] فرانسه در جلسه ای حضور داشتیم. در آن جلسه فردی طبیعی و مادی (که منکر خدا بود) و مرتاضی هندی حضور داشتند. فردی از مرتاض پرسید: شما قادر بر انجام چه کاری هستند؟ او در جواب گفت: من قادرم که نیّات شما را بخوانم، شما می توانید کلمه ای را مخفیانه در کاغذی بنویسید و من از آن کلمه خبر دهم. آن فرد روی کاغذی در زیر میز کلمه «مریم» را نوشته و از مرتاض سوال می کند. مرتاض بعد از تأمل مختصری می گوید که در آن کاغذ کلمه مریم نوشته شده است. مرتاض با دیدن تعجب آنها گفت: هر چیزی که در عالم واقع می شود معلول میلیون ها علت است و همه آن علل به نوشتن این کلمه منتهی می شود. در اثر ریاضت های ما، خداوند متعال اطلاع بر این علل را به ما داده است.