سیره اجتماعی امام رضا علیه السلام(1)
سیره اجتماعی امام رضا علیه السلام(1)
انسان، موجودی اجتماعی بوده و در زندگی خویش ناگزیر از ارتباط و تعامل با دیگران است؛ چنانکه رشد و تأمین سعادت آدمی، در گرو توسعه همه جانبه جامعه بوده، تعالی جامعه نیز در گرو رفتارهای اجتماعی افرادی است که در آن زندگی می کنند.در این میان تحلیل اخلاق اجتماعی امامان معصوم علیهم السلام می تواند نقش مهمی در نحوه شکل دهی مناسب رفتار اجتماعی باشد. آنچه در ادامه از نظر میگذرد نمونه ای از اخلاق اجتماعی امام رضا علیه السلام در این باره می باشد.
الگوهای متعددی به عنوان شاخص رفتارهای مطلوب اجتماعی در مکتب اسلام وجود دارند که از مهم ترین آنها می توان به سیره انسان ساز پیامبر اکرم(صلی الله علیه و آله) و اهل بیت(علیهم السلام) اشاره کرد که با توجه به معصوم بودن ایشان، رفتارهای بی نظیر اخلاقی و انسانی از آن بزرگواران به یادگار مانده و تأسی به آنها به سلامت ظاهری و معنوی جامعه می انجامد. البته هم جهت بودن رفتارهای اهل بیت(علیهم السلام)، منافاتی با این نکته ندارد که بعضی از پیشوایان دین اسلام در شرایط خاص، رفتاری متفاوت با برخی دیگر از امامان انجام داده اند.
سیره و رفتار امام رضا علیه السلام، الگویی مناسب در سبک زندگی اجتماعی به شمار می رود، که از نظر حضور در عرصه های مختلف دینی، سیاسی و اجتماعی، جلوه های فراوانی از رفتارهای ایشان، ثبت شده است. آنچه در ادامه می آید نمونه هایی از سیره اجتماعی امام رضا علیه السلام است .
۱. رعایت کرامت انسانی
ارج نهادن به حقوق انسانی، از دیرباز مورد توجه اندیشمندان و عالمان در فرهنگ های مختلف بوده است. از این رو، امروزه همگی بر اصل عدم تبعیض و برابری انسانها توافق دارند. در این زمینه آیات و روایات اسلامی، بر کرامت و حفظ جایگاه انسانی به دور از هر گونه تبعیض تأکید می نمود؛ٌُ چنانکه در قرآن کریم آمده است: «يا أَيُّهَا النَّاسُ إِنَّا خَلَقْناكُمْ مِنْ ذَكَرٍ وَ أُنْثى وَ جَعَلْناكُمْ شُعُوباً وَ قَبائِلَ لِتَعارَفُوا إِنَّ أَكْرَمَكُمْ عِنْدَ اللَّهِ أَتْقاكُمْ؛ ای مردم! ما همه شما را از مرد و زن آفریدیم و آنگاه گروههای مختلف گردانیدیم تا یکدیگر را بشناسید. گرامیترین شما نزد خداوند، پرهیزکارترین شما است.»
بنابراین، در حالی که عالمان دینی که با امام رضا(علیه السلام)، هم عصر بودند، به بهانه های واهی، تبعیض میان مردمان روا می داشتند، اما آن امام همام، بر این باور بود که انسانها بندگان خدایند و منشأ کمال الهی ایشان، ارتباط با خداوند و دست یابی به فضیلت های انسانی است و ملاک برتری افراد بر یکدیگر، نه رنگ، نژاد، سرمایه و جایگاه اجتماعی، بلکه ارتباط با خداوند است.
اباصلت میگوید: به امام رضا(علیه السلام) عرض کردم: مردم می گویند: «شما مردمان را بندگان خود می شمارید!» امام(علیه السلام) ضمن اینکه این سخن را ادعا و اتهام برشمرد، فرمود: «اگر مردمان بردگان ما هستند، ما آنان را از چه کسی خریده ایم؟»[۳]
اقتضای کرامت انسانی این است که مردم به دلیل بالا یا پایین بودن جایگاه اجتماعی شان، نباید از امتیاز خاصی بهره مند بوده یا بی بهره باشند. از این رو، هیچگاه امام رضا(علیه السلام) به غلامان و بردگان خود بد نگفت؛ بلکه هنگامی که سفره انداخته می شد، همه غلامان و خادمان، حتی دربان و میرآخور را به سفره غذا می نشانید.[۴]
از عبدالله بن صلت نقل شده که: «من در سفر امام رضا(علیه السلام) به خراسان، در خدمت ایشان بودم. دستور فرمود که سفره غذا را پهن کنند. در کنار سفره ایشان، تمام غلامان آن حضرت از سیاهان و غیر آنها گرد آمدند. من به آن جناب عرض کردم: فدایت شوم. کاش برای اینها سفره جداگانه ای انداخته میشد. امام(علیه السلام) فرمودند: پروردگار ما، یکی است و پدر و مادر ما هم یکی، و پاداش همه بر اساس کردار است.»[۵]
«هرگز اتفاق نیفتاد که امام رضا(علیه السلام) در سخن گفتن به کسی جفا کند. هر که با او گفت وگو میکرد، کلامش را قطع نمی کرد و فرصت می داد تا آخرین سخن خود را بگوید. اگر کسی حاجتی نزد او می آورد، در صورت امکان ابداً او را مأیوس نمی کرد. ندیدم در حضور کسی پایش را دراز کند و تکیه بزند. سراغ ندارم که به غلامانش ناسزا بگوید. ندیدم آب دهان را به زمین بیندازد و با صدا و قهقهه بخندد؛ بلکه تنها تبسم می کرد.»[۶]
۲. اخلاق و مهرورزی
از امور اساسی که می تواند مبنای همه رفتارهای اجتماعی مطلوب محسوب شود، مهرورزی و مراعات اخلاق با مردمان است. از این رو، دین اسلام، این رفتار را سرلوحه دستورات خویش قرار داده و افراد را به آن دعوت کرده است؛ بلکه برترین رهبران دینی اسلام، بیشترین مهرورزی ها را در جامعه نسبت به مردم انجام داده اند؛ به گونهای که خداوند پیامبر خویش را بدین صورت خطاب می نماید که:
«لَوْ كُنْتَ فَظًّا غَلِيظَ الْقَلْبِ لَانْفَضُّوا مِنْ حَوْلِك؛[۸] اگر
تو خشن و دل سخت بودى، مردم از گرد تو پراكنده مى شدند.»
امام رضا(علیه السلام) نیز در اخلاق همچون جدّ بزرگوارش، رسول خدا(صلی الله علیه و آله) بود. مرحوم آیة الله اصفهانی در این باره سروده است:
«یُمَثِّلُ النَّبیُّ فی أخلاقِهِ، فَإنَّهُ النّابِتُ مِن أعراقِهِ؛[۹] در اخلاقِ او، پیامبر(ص) جلوه گر می شود؛ چرا که او برخاسته از ریشه های نبوی است.»از همین رو، ایشان با مردم ارتباطی نزدیک برقرار کرده و با آنها انس می گرفتند و منزل آن حضرت، معمولاً محل رفتوآمد مردم بود و اقشار مختلف با ایشان همسخن می شدند. بر اساس شهادت تاریخ، امام رضا(علیه السلام) هیچگاه کسی را به دیده تحقیر مورد خطاب قرار نداده و محبت خود را از اطرافیان دریغ نمی داشتند. چهره گشاده و متانت و مهربانی که از ایشان فراوان دیده می شد، سبب شده بود که مردم بدون مشکل و واسطه، آن امام(علیه السلام) را ملجأ خویش دانسته و مشکلات خود را با ایشان در میان می گذاشتند.[۱۰]
ایشان محبت و اظهار دوستی نسبت به مردم را نیمی از عقل معرفی کرده،[۱۱] در برخی ادعیه ای که از حضرتش رسیده، خواهان بخشش، رحمت و خیرخواهی برای مردم بوده است؛ از جمله، ایشان چنین دعا فرموده اند:«ای خدای کریم، از تمام مردان و زنان مؤمن که از مشرق تا مغرب زمین به سر می برند، درگذر و آنان را بیامرز.»[۱۲]
اهمیت رأفت و مهربانی با مردم و عشق و محبت نسبت به ایشان، به گونه ای است که در زیارتنامه آن حضرت نیز مورد اشاره قرار گرفته است؛ آنجا که می خوانیم:«السَّلَامُ عَلَى الْإِمَامِ الرَّئُوف؛[۱۳] سلام و درود بر پیشوای با رأفت و مهربان.»
ادامه دارد …
…………………………………………………………………………………..
1.نوشته فوق تلخیصی از مقاله رفتار های اجتماعی امام رضا علیه السلام نوشته اقای سید سجاد ایزدهی است . ۲]. سوره حجرات، آیه ۱۳.[۳]. صدوق، محمد بن علی، عیون اخبار الرضا، تهران: نشر جهان، ۱۳۷۸ش، ج ۲، ص ۱۸۴.[۴]. همان، ص ۱۵۹.[۵]. کلینی، محمد بن یعقوب، الکافی، تهران: دار الکتب الاسلامیه، ۱۴۰۷ق، ج ۸، ص ۲۳۰.[۶]. صدوق، محمد بن علی، عیون اخبار الرضا، پیشین، ج ۱، ص ۱۸۴.[۷]. کلینی، محمد بن یعقوب، الکافی، پیشین، ج ۷، ص ۱۶.[۸]. سوره آل عمران، آیه ۱۵۹.[۹]. اصفهانی، محمدحسین، دیوان الأنوار القدسیة، بیروت: مؤسسة الوفاء، ۱۴۰۲ق، ج ۱، ص ۹۹.[۱۰]. قائمی، علی، در مکتب عالم آل محمد؛ علی بن موسی الرضا(ع)، تهران: امیری، ۱۳۷۸ش، ص ۱۲۱.[۱۱]. حرانی، ابن شعبه، تحف العقول، قم: جامعه مدرسین، ۱۴۰۴ق، ص ۴۴۳.[۱۲] مجلسی، محمدباقر، بحار الأنوار، بیروت: دار احیاء التراث العربی، ۱۴۰۳ق، ج ۴۹، ص ۱۱۷: «يَا كَرِيمُ اغْفِرْ لِمَنْ فِي مَشَارِقِ الْأَرْضِ وَ مَغَارِبِهَا مِنَ الْمُؤْمِنِينَ وَ الْمُؤْمِنَات.»[۱۳]. قمی، عباس، مفاتیح الجنان، پیشین، زیارت امام رضا(علیه السلام).
