لزوم مطابقت «صنعت التفات» با طبع عقلاء
لزوم مطابقت «صنعت التفات»
با طبع عقلاء
«صنعت التفات» یکی از آرایه های ادبی است که در آیات متعددی از قرآن بکار رفته است. این آرایه مهم ادبی در برخی از آیات الاحکام نیز بکار رفته به نحوی که دخالت موثری در کیفیّت استظهار از آیات و استنباط فقهی از آن آیه دارد. از این رو این آرایه ادبی همواره مورد توجه فقهاء از قدیم الایام بوده و در موارد متعددی به استناد «صنعت التفات» و نقش آن در ظهور مستفاد از آیه، آراء فقهی خویش را بیان کرده اند.
به عنوان نمونه در رابطه با مساله عدم صحت روزه حرجی مرحوم صاحب حدائق به صحت روزه و عدم تعیّن فداء و حتی افضل بودن روزه بر شیخ و شیخه و کسانی که روزه بر آنها حرجی بوده؛ قائل شده است. مستند بیان ایشان آیه 184 سوره بقره (أَيّاماً مَعْدُوداتٍ فَمَنْ كانَ مِنْكُمْ مَرِيضاً أَوْ عَلى سَفَرٍ فَعِدَّةٌ مِنْ أَيّامٍ أُخَرَ وَ عَلَى الَّذِينَ يُطِيقُونَهُ فِدْيَةٌ طَعامُ مِسْكِينٍ فَمَنْ تَطَوَّعَ خَيْراً فَهُوَ خَيْرٌ لَهُ وَ أَنْ تَصُومُوا خَيْرٌ لَكُمْ إِنْ كُنْتُمْ تَعْلَمُون) می باشد.
همانگونه که ملاحظه می شود آیه با خطاب آغاز شده و در ادامه جهت آن به غائب تغییر یافته و نهایتا ذیل آن به خطاب بازمی گردد. بر اساس نظر صاحب حدائق ذیل آیه(ان تصوموا خیرلکم) هر چند خطاب است اما حکم آن به (علی الذین یطیقونه فدیه طعام مسکین )ناظر بوده و در صدد بیان استحباب روزه برای کسانی است که روزه بر آنها حرجی می باشد و این تغییر جهت خطاب از قبیل صنعت التفات می باشد .
همچنین در آیه(وَ إِنْ طَلَّقْتُمُوهُنَّ مِنْ قَبْلِ أَنْ تَمَسُّوهُنَّ وَ قَدْ فَرَضْتُمْ لَهُنَّ فَرِيضَةً فَنِصْفُ مَا فَرَضْتُمْ إِلاَّ أَنْ يَعْفُونَ أَوْ يَعْفُوَ الَّذِي بِيَدِهِ عُقْدَةُ النِّكَاحِ ) برخی چنین گفته اند که حمل (الَّذِي بِيَدِهِ عُقْدَةُ النِّكاحِ) بر زوج مستلزم خلاف ظاهر می باشد، چرا که لازمه آن تعبير به غياب از كسی است که او حاضر است.
مرحوم فخر المحققين در «ايضاح الفوائد» و مرحوم شهيد ثانى در «مسالك» حمل ذیل آیه بر زوج را خلاف ظاهر ندانسته بلکه از قبیل التفات دانسته و معتقد است كه التفات از خطاب به غياب در كلام فصحاء و حتى در قرآن وارد شده است، براى نمونه مثلًا در آيه شريفه (حَتّى إِذا كُنْتُمْ فِي الْفُلْكِ وَ جَرَيْنَ بِهِمْ بِرِيحٍ طَيِّبَةٍ) كه مراد از «جرين بهم» همان «بكم» است.(ایضاح الفوائد ج3 ص 226)
از سوی دیگر برخی از فقها در رابطه با آیه 184 سوره بقره چنین معتقدند که عدول از خطاب به غیبت نه تنها از قبیل صنعت التفات نبوده بلکه خود قرینه ای بر تمایز مخاطبین هر یک از فقرات از دیگری می باشد. به عبارت دیگر عدول از غیبت به خطاب قرینه است بر اینکه (ان تصوموا ) متمّم صدر آیه است نه اینکه ادامه (علی الذین یطیقون ) باشد. چرا که دراین صورت باید ذیل آیه نیز به صورت غائب(أن يصوموا خير لهم)بیان می شد. (ر.ک به موسوعه خویی،ج 22 ص 35)
