نکاتی درباره دعای (یا من ارجوه)
نکاتی درباره دعای (یا من ارجوه)
از دعاهای معروفی که متدینان در این ماه شریف بدان اهتمام داشته و هر روز بعداز نماز آن را قرائت میکنند دعای معروف ( یامن ارجوه ) بوده که به دو صورت در مجامع روایی نقل شده است .
محمّدِ بن ذکوان معروف به سجاد نقل میکند: به محضر امام صادق (علیه السلام) رسیدم و به حضرت عرض کردم ماه رجب فرا رسیده است، دعایی به من یاد بدهید که خداوند به واسطه آن به من خیر و برکت بدهد؛ حضرت فرمود: این دعا را بنویس و هر روز ماه رجب، صبح و شب و بعد از هر نماز آن را بخوان!
«یَا مَنْ أَرْجُوهُ لِکُلِ خَیْرٍ وَ آمَنُ سَخَطَهُ عِنْدَ کُلِّ شَرٍّ یَا مَنْ یُعْطِی الْکَثِیرَ بِالْقَلِیلِ یَا مَنْ یُعْطِی مَنْ سَأَلَهُ یَا مَنْ یُعْطِی مَنْ لَمْ یَسْأَلْهُ وَ مَنْ لَمْ یَعْرِفْهُ تَحَنُّناً مِنْهُ وَ رَحْمَةً أَعْطِنِی بِمَسْأَلَتِی إِیَّاکَ جَمِیعَ خَیْرِ الدُّنْیَا وَ جَمِیعَ خَیْرِ الْآخِرَةِ وَ اصْرِفْ عَنِّی بِمَسْأَلَتِی إِیَّاکَ جَمِیعَ شَرِّ الدُّنْیَا وَ شَرِّ الْآخِرَةِ فَإِنَّهُ غَیْرُ مَنْقُوصٍ مَا أَعْطَیْتَ وَ زِدْنِی مِنْ فَضْلِکَ یَا کَرِیمُ»
در ادامه چنین میخوانیم:
قال: ثمّ مدّ أبو عبد اللّه عليه السلام يده اليسرى فقبض على لحيته و دعا بهذا الدّعاء و هو يلوذ بسبّابته اليمنى، ثمّ قال بعد ذلك:يا ذَا الْجَلالِ وَ الإِكْرامِ يا ذَا النَّعْماءِ وَ الْجُودِ، يا ذَا الْمَنِّ وَ الطَّوْلِ، حَرِّمْ شَيْبَتِي عَلَى النّار
در نقل دیگری این دعا با اندکی تفاوت در متن، از امام صادق (علیه السلام) به عنوان یک دعای مفید به یکی از مؤمنین تعلیم داده شده است که اختصاصی به ماه رجب ندارد؛ محمّد بن زید شحّام میگوید: میهمان امام صادق (علیه السلام) بودم؛ از حضرت دعایی تقاضا کردم که به من یاد بدهد؛ حضرت این دعا را به من تعلیم فرمود. چنانکه از متن روایت پیداست، این دعا اختصاص به زمان خاصّی ندارد، مرحوم مجلسی (قده) هم این دعا را در باب « الدعوات المأثورة غیر الموقتة» آورده است.
متن روایت چنین است: عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ زَیْدِ الشَّحَّامِ قَالَ: دَخَلْتُ عَلَى أَبِی عَبْدِ اللَّهِ ع فَقُلْتُ لَهُ عَلِّمْنِی دُعَاءً قَالَ اکْتُبْ بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمنِ الرَّحِیمِ یَا مَنْ أَرْجُوهُ لِکُلِ خَیْرٍ وَ آمَنُ سَخَطَهُ عِنْدَ کُلِّ عَثْرَةٍ یَا مَنْ یُعْطِی الْکَثِیرَ بِالْقَلِیلِ وَ یَا مَنْ أَعْطَى مَنْ سَأَلَهُ تَحَنُّناً وَ رَحْمَةً یَا مَنْ أَعْطَى مَنْ لَمْ یَسْأَلْهُ وَ لَمْ یَعْرِفْهُ صَلِّ عَلَى مُحَمَّدٍ وَ أَهْلِ بَیْتِهِ وَ أَعْطِنِی بِمَسْأَلَتِکَ خَیْرَ الدُّنْیَا وَ جَمِیعَ خَیْرِ الْآخِرَةِ فَإِنَّهُ غَیْرُ مَنْقُوصٍ لِمَا أَعْطَیْتَ وَ زِدْنِی مِنْ سَعَةِ فَضْلِکَ یَا کَرِیمُ ثُمَّ رَفَعَ یَدَهُ فَقَالَ یَا ذَا الْمَنِّ وَ الطَّوْلِ یَا ذَا الْجَلَالِ وَ الْإِکْرَامِ یَا ذَا النَّعْمَاءِ وَ الْجُودِ ارْحَمْ شَیْبَتِی مِنَ النَّارِ ثُمَّ وَضَعَ یَدَیْهِ عَلَى لِحْیَتِهِ وَ لَمْ یَرْفَعْهُمَا إِلَّا وَ قَدِ امْتَلَأَ ظَهْرُ کَفِّهِ دُمُوعاً. (بحار الأنوار (ط – بیروت) ج92 ص360 باب 129 الدعوات المأثورة غیر الموقتة)
در رابطه با هر یک از این دو نقل نکاتی عرض می شود:
الف:همانگونه که از متن هر یک از دو نقل بر میآید گرچه خواندن این دعا اختصاصی به بعد از نماز ندارد و در هر وقت از ایّام ماه رجب نیز خوانده شود مطلوبیّت دارد؛ چنانچه حضرت قبل از تعلیم دعا به محمّد بن ذکوان فرمودند: «قُلْ فِی کُلِّ یَوْمٍ مِنْ رَجَبٍ صَبَاحاً وَ مَسَاءً وَ فِی أَعْقَابِ صَلَوَاتِکَ فِی یَوْمِکَ وَ لَیْلَتِکَ یَا مَنْ أَرْجُوهُ لِکُلِ خَیْر» ؛ در نقل دوم نیز زید شحام به طور عام از حضرت خواست تا به او دعایی تعلیم فرماید.
ب:آنچه از متن روایت بر می آید این است که حضرت امام صادق علیه السلام از اول دعا به نشانه تضرع، محاسن شریف را گرفته و انگشت سبابه دست را حرکت می دادند.در متن روایت چنین میخوانیم:
قال: ثمّ مدّ أبو عبد اللّه عليه السلام يده اليسرى فقبض على لحيته و دعا بهذا الدّعاء و هو يلوذ بسبّابته اليمنى، ثمّ قال بعد ذلك:يا ذَا الْجَلالِ وَ الإِكْرامِ يا ذَا النَّعْماءِ وَ الْجُودِ، يا ذَا الْمَنِّ وَ الطَّوْلِ، حَرِّمْ شَيْبَتِي عَلَى النّار
راوى گفت پس گرفت حضرت محاسن شريف خود را در پنجه چپ خود و خواند اين دعا را به حال التجا و تضرع به حركت دادن انگشت سبابه دست راست پس بعد از آن گفت: «يَا ذَا الْجَلالِ وَ الْإِكْرَامِ يَا ذَا النَّعْمَاءِ وَ الْجُودِ يَا ذَا الْمَنِّ وَ الطَّوْلِ حَرِّمْ شَيْبَتِي عَلَى النَّار»
بنابراین این عمل که در بین مومنان معمول و شايع شده كه فراز آخر دعاي «يا ذاالجلال و الكرام …» را با حالت گرفتن محاسن و تكان دادن انگشت سبابه راست، مي‌خوانند، از متن روایت استفاده نمی شود .
ج:همانطور که از این روایت و روایات دیگر استفاده می شود فلسفه حرکت دادن انگشت سبابه یکی از آداب دعا و به نشانه تضرع می باشد .
جناب ابوبصیر از امام صادق (علیه السلام) چنین روایت کرده است:
عَنْ أَبِی بَصِیرٍ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ ع قَالَ: سَأَلْتُهُ عَنِ الدُّعَاءِ وَ رَفْعِ الْیَدَیْنِ فَقَالَ عَلَى أَرْبَعَةِ أَوْجُهٍ أَمَّا التَّعَوُّذُ فَتَسْتَقْبِلُ الْقِبْلَةَ بِبَاطِنِ کَفَّیْکَ وَ أَمَّا الدُّعَاءُ فِی الرِّزْقِ فَتَبْسُطُ کَفَّیْکَ وَ تُفْضِی بِبَاطِنِهِمَا إِلَى السَّمَاءِ وَ أَمَّا التَّبَتُّلُ فَإِیمَاءٌ بِإِصْبَعِکَ السَّبَّابَةِ وَ أَمَّا الِابْتِهَالُ فَرَفْعُ یَدَیْکَ تُجَاوِزُ بِهِمَا رَأْسَکَ وَ دُعَاءُ التَّضَرُّعِ أَنْ تُحَرِّکَ إِصْبَعَکَ السَّبَّابَةَ مِمَّا یَلِی وَجْهَکَ وَ هُوَ دُعَاءُ الْخِیفَةِ.
ابو بصیر گوید: از حضرت صادق علیه السلام از دعا کردن و بلند کردن دستها پرسیدم فرمود: بر چهار گونه است: اما براى پناه بردن بخدا (از شر دشمنان) درون دستهاى خود را بطرف قبله کنى، و اما در دعاى براى روزى دستهاى خود را باز کنى و درون آن دو را بسوى آسمان بدارى، و امّا “تبتل” پس آن اشاره کردن با انگشت سبابه است، و اما ابتهال: بلند کردن دستها است بطورى که از سرت بگذرد، و دعاى تضرع اینست که انگشت سبابه را در برابر رویت بجنبانى و آن دعاى خیفه (و هراس) است. (الکافی (ط – الإسلامیة) ؛ ج2 ؛ ص480)
د:در رابطه با نقل اول این سوال مطرح است که فقره (و آمن سخطه عند کل شر) چطور با آیات قرآن و دیگر روایات وارده ازاهل بیت علیهم السلام مبنی بر این که مومن نباید خود را از عذاب و مکر الهی در امان بداند،توجیه می شود .چنانچه این سوال نسبت به نقل دوم( عند کل عثره) نیز مطرح است.
أَ فَأَمِنُوا مَكْرَ اللَّهِ فَلاَ يَأْمَنُ مَكْرَ اللَّهِ إِلاَّ الْقَوْمُ الْخَاسِرُونَ
در پاسخ این سوال مرحوم آیه الله خویی (ره) چنین می فرماید :
الظاهر أن المراد من الأمن الوارد في الأدعية المذكورة، هو الأمن من العذاب الفعلي، لدى كل شر، فعندئذ لا تنافي بينهما.(صراط النجاه ج 3 ص 315)
مراد از امن مذکور در ادعیه ماه رجب ، امن از عذاب فعلی(دراین دنیا)می باشد . به این معنا که ما در این دعا از خداوند متعال میخواهیم که در هنگام شر، ما را از عذاب و مکر خود د راین دنیا در امان قرار دهد.
اما به نظر می رسد که این فقره هیچ تنافی با مفاد آیه مذکور ندارد.چرا که معنای این فقره این است (والله العالم) که در هنگام وقوع شر و گناه من مطمئنم که آثار و عواقب او از ناحیه تو نیست بلکه از ناحیه خودم می باشد .یا اینکه مراد، امن از مکر و سخط الهی به شرط توبه می باشد .به عبارت دیگر قصد فرد از عبارت این باشد كه بشرط ((توبه)) امید خیر داشته و خود را از خشم او در امان مى داند و گویا مى گوید : اى كسى كه براى بندگان خود راهى قرار داده كه اگر از آن راه بروند از خشم او در امان مى مانند. و آن راه همان توبه است . و این فراز دعا امنیت بالفعل از مكر خدا نیست.
