الخميس 17 رَمَضان 1445 - پنجشنبه ۰۹ فروردین ۱۴۰۳


213. كتاب صوم/سال‏ دوم 88/02/16

باسمه تعالي

كتاب صوم/سال‏ دوم : شماره 213 تاریخ : 88/02/16

بحث جلسه گذشته، در كفاره افطار قضاء ماه مبارک رمضان و مقدار آن بود. در اين جلسه، استاد دام ظله، در فرع كفاره صوم نذر معين و مقدار آن، اقوال در مسئله و قائلين به اقوال را مورد ذكر و بررسی قرار می‏دهند.

يكی از روزه‏هائی كه گفته‏اند كفاره دارد، حنث روزه منذور معين است، در اينجا در اصل كفاره و مقدار آن اختلاف بسيار است. در اصل اينكه كفاره دارد يا ندارد، شهرت بسيار قوی ثبوت كفاره است.

از مرحوم ابن ابی عقيل انكار كفاره نقل شده، و مرحوم آقای خوئی می‏فرمايد كه ايشان نيز مخالف نيست، چون اگر در اينجا كفاره باشد، از اختصاصات باب صوم نيست، مخالفت هر نذری كفاره دارد، آنجا به عنوان مخالف در مسئله اسمی از مرحوم ابن ابی عقيل برده نشده و جای آن آنجا بود، اينجا می‏گويد چيزی نيست و به آن مطلبی كه در باب نذر هست، اكتفا كرده، لذا ذكر نكرده، اهمال علامت انكار كفاره نيست.

ولی مطلب اينطور نيست، كتاب ابن ابی عقيل در دسترس ما نيست و به وسيله كتاب‏هائی مانند مختلف از نظرات مرحوم ابن ابی عقيل اطلاع پيدا می‏كنيم، حالا نقل مختلف را ذكر می‏كنم. قال ابن ابی عقيل من جامع أو اكل أو شرب فی قضاء من شهر رمضان أو صوم أو كفارة أو نذر، احتمالاً كلمه أو قبل از كلمه كفاره، زياده است و بايد أو صوم كفارة باشد، فقد أثم و عليه القضاء و لا كفارة عليه و أطلق، يعنی قبل و بعد از ظهر در آن نيست، تصريح دارد كه در افطار در صوم كفاره و صوم نذر قضا دارد و گناه كرده ولی كفاره ندارد. برای نفی كفاره در مشابهات اينطور امور در بسياری از موارد با اين تقريب استدلال می‏كنند كه می‏گويند روايات كفاره بسيار مختلف است و كم و زياد دارد و سبک و سنگين است و اين علامت اين است كه اصل آن مستحب است، چون در مستحب تعدد مطلوب متعارف است، در باب منزوحات بئر يكی از استدلالاتی كه برای عدم وجوب نزح بيان می‏شود، همين است كه در مقدار آن اختلاف هست و اين علامت استحباب است، و اين را بيان كرده‏ام كه دليل اينكه در مستحبات حمل مطلق بر مقيد نمی‏شود، چيست، بر اين اساس گفته‏اند كه شايد مرحوم ابن ابی العقيل گفته كه كفاره لازم نيست، حالا بايد اين روايات را بررسی كنيم تا ببينيم با تعدد مطلوب هست يا نيست، اين يک قول است كه اصلاً كفاره ندارد.

قول ديگر كه مشهور است، اين است كه كفاره دارد و كفاره آن همان كفاره ماه مبارک رمضان است، و بر اين اساس، بعضی از رواياتی كه ضعف سند دارد، جابر آن را فتوای مشهور می‏دانند.

مرحوم آقای خوئی می‏فرمايد بر فرض بپذيريم كه شهرت جابر است، اينجا چنين شهرتی نيست كه جابر بدانيم، اكثر قائل شده‏اند اما شهرتی كه جابر باشد، نيست.

پس از مراجعه معلوم شد كه در اينجا شهرت قوی وجود دارد، به متأخرين فرصت نكردم مراجعه كنم ولی در ميان سابقين به مقداری است كه اينجا از مصاديق روشن شهرت جابره است. مرحوم شيخ مفيد در مقنعه قائل است و مرحوم سيد مرتضی در انتصار بر آن دعوای اتفاق نيز دارد و در موصليات ثالثه نيز نسبت به صوم كه مورد بحث است، قائل است و دعوای اجماع نيز كرده، و در خلاف درباره صوم عنوان كرده و دعوای اجماع كرده، در مبسوط می‏گويد عامه قائل به كفاره نيستند ولی عندنا يعنی عند الاماميه كفاره ماه مبارک رمضان هست، مرحوم ابی الصلاح حلبی در كافی و مرحوم سلار در مراسم قائل هستند، ولی تعجب است كه مرحوم علامه به مرحوم سلار نسبت می‏دهد كه ايشان قائل است كه كفاره يمين است، در مراسم به قول مشهور تصريح كرده، تعجب است كه در پاورقی آدرس كلام مرحوم علامه را آورده‏اند، در آنجا همين مطلب معروف را دارد، مرحوم ابن براج قائل شده و مرحوم ابن ادريس درباره صوم قائل شده و دعوای اجماع می‏كند، مرحوم صاحب وسيله قائل شده و مرحوم قطب الدين كيدری قائل شده و مرحوم علاء الدين حلبی در اشارة السبق قائل شده و مرحوم علامه در كتاب‏های خود درباره صوم قائل شده است، خلاصه، در مسئله شهرت قوی است.

در مقابل، كسانی كه با اينها مخالف هستند ؛ مرحوم صدوق در مقنع كه موافق با فقه رضوی است و مرحوم علی بن بابويه شهران متتابعان گفته‏اند، مرحوم صدوق در من لا يحضر، كفاره يمين قائل است كه به قرينه ذيل و بعضی جهات ديگر، مراد از كفاره يمين همان است كه قبلاً عرض كردم كه گاهی آقايان كفاره يمين را در اطعام عشرة مساكين كه خارجاً از كفاره يمين پرداخت می‏شود، بكار می‏برند.

(سؤال و پاسخ استاد دام ظله) : شهران متتابعان نيز قول مخالف به حساب می‏آيد، اگر يكی از اينها مخير باشد كه شهران متتابعان نمی‏گويند، اين ظاهر در تعيين است، اگر تعبير صوم شهران متتابعان باشد، اين مخالف نيست، به خاطر اينكه بقيه مصداق صوم نيست، و لو مخير بين صوم و غيره است اما صوم شهران متتابعان است، ولی تعبير كرده‏اند كه كفاره شهران متتابعان است و اگر مقدور نشد، كفاره يمين است.

قول ديگر اين است كه كفاره يمين است، در اين قول، عبارات بزرگان مضطرب شده، بيان مرحوم محقق در نقل قول اختلاف پيدا كرده، در باب صوم از شرايع چيزی دارد و در باب كفارات چيز ديگری دارد و در معتبر مطلب ثالثی دارد و در نافع به گونه‏ای است كه اندماج دارد، كسانی كه كفاره يمين را تقويت كرده‏اند، گفته‏اند كه مرحوم محقق از فقهای درجه اول نيز كفاره يمين را اختيار كرده است، علت اينكه اينجا نقل اقوال می‏كنم، اين است كه چند روز تعطيل می‏شود و اگر وارد بحث روايات شويم، بحث ناقص می‏شود.

بعضی از كفارات مرتبه است كه ابتداءاً كفاره نيست و بعد از عجز از كفاره ديگر اين كفاره، اين كفاره می‏شود، در طول كفاره واجب ابتدائی است، و كفاره مخيره كفاره‏ای است كه ابتداءاً كفاره است منتها عدل دارد و متعين نيست، عبارت نافع مرحوم محقق در كفارات اين است : و المخيرة كفارة شهر رمضان و هی عتق رقبة أو صيام شهرين متتابعين أو اطعام ستين مسكيناً، و مثله كفارة من أفطر يوماً منذوراً علی التعيين و كفارة خلف العهد علی التردد و أما كفارة خلف النذر ففيه قولان أشبههما انه لصغيرة. كفاره كبيره همان كفاره مخيره ماه مبارک رمضان است، و كفاره صغيره همان كفاره يمين است، به اين عبارت استدلال كرده‏اند. بين صدر و ذيل عبارت دو جور می‏توان جمع كرد ؛ يكی اين است كه اينكه ايشان مثله می‏گويد، در مخيره بودن مثل آن است، قبلاً كفارات مرتبه را ذكر كرده، و بعضی كفاره مخيره است، روشن‏ترين كفاره مخيره كفاره ماه مبارک رمضان است و بعد می‏فرمايد و مثله كفارة من أفطر يوماً منذوراً علی التعيين، يعنی اين مانند آن مخيره است و حالا كه مخيره شد، در بيان كيفيت آن می‏گويد در آن دو قول وجود دارد و قول اصح كه به آن قائل هستم، كفاره صغيره است، اين يك معنای عبارت است كه آقايان نيز اينگونه فهميده‏اند و گفته‏اند ايشان اين را اختيار كره است. دوم اين است كه در بسياری از عبائر هست كه فرق گذاشته‏اند بين اينكه كسی صوم را نذر كند كه حكم افطار ماه مبارک رمضان را دارد، و بين اينكه غير صوم نذر شود كه كفاره يمين دارد، اول درباره صوم بحث می‏كنند و بعد خلف نذر را مطرح می‏كنند كه يعنی خلف نذر غير از آن است كه عنوان خاصی دارد، اين در بسياری از عبائر كتب هست، اينجا محتمل است مراد اين باشد كه ايشان در باب نذر صوم مطابق مشهور است، در ارشاد همين را اختيار كرده و مرحوم ابن ادريس در سرائر همين را اختيار كرده، مرحوم سيد مرتضی در موصليات همين را اختيار كرده، اين قائل بسيار دارد. خلاصه، ثابت نيست كه ايشان اينجا به كفاره يمين قائل شده باشد.

ولی در شرايع و معتبر عبارتی دارد كه معلوم نيست چه بايد گفت، در شرايع در باب صوم اين است : اذا أفطر زماناً نذر صومه علی التعيين كان عليه القضاء و كفارة كبر مخيرة و قيل كفارة يمين و الاول أظهر. و اين را نيز در صوم دارد : و الكفارة المخيرة، مخيره بين صوم و غير صوم، صوم كفارة من أفطر فی يوم عن شهر رمضان عامداً، حالا ايشان اينجا در خلف نذر نيز مطابق صوم نذر است، اما ايشان عبارتی دارد كه يمين را اختيار كرده، اين را نياوده‏ام، در بحث كفارات اختيار می‏كند كه كفاره يمين است و می‏گويد اشهر اينطور قائل هستند، عجيب اين است كه به اشهر نسبت می‏دهد با اينكه قائلين قبل از مرحوم محقق را عرض كردم، ايشان چطور اينجا اين را اشهر گفته است. و در معتبر مطلب ديگری دارد، می‏گويد : و أما النذر ففيه أخبار و مكاتبات مجهولة خلاصتها من وقع علی أهله فی يوم نذر صومه انه يصوم يوماً بدله و تحرير رقبة، و فی رواية اخری عليه عن كل يوم اطعام سبعة مساكين، بعد می‏گويد و سيأتی تحرير القول فيها فی كتاب النذر، متأسفانه معتبر تا مقدمات حج است و بيشتر نيست و به كتاب نذر نرسيده است، ايشان تحرير رقبة قائل شده است.

قول ديگر اين است كه بين افطار و ترک صوم فرق وجود دارد، اگر افطار كرد، كفاره افطار ماه مبارک رمضان است، و اگر مفطری انجام نداد اما اصلاً روزه نگرفت، كفاره آن كفاره يمين است، اين در جائی از قواعد هست.

اين اقوال مختلف در مسئله هست، و بر اين اساس گفته‏اند كه معلوم می‏شود كه مستحب است و مراتب مختلف دارد.

«و آخر دعوانا أن الحمد لله رب العالمين»