آداب مجالس عزاداری مذهبی
بسم الله الرحمن الرحیم
ادب حضور
آداب مجالس عزاداری مذهبی
مقدمه
از مهم‌ترین وظایف شیعیان، برگزاری مجالس روضه و توسل به اهل‌بیت علیهم‌السلام و اقامۀ عزا برای آنان است. اهمیت اقامۀ عزا و گریه و مصیبت در کلام اولیای الهی به‌خوبی مشهود است. چنانکه خدای متعال خود در حدیث قدسی به حضرت موسی (ع) فرمود: «ای موسی! هر یک از بندگانم در زمان شهادت فرزند مصطفی (روز عاشورا) گریه کند یا حالت گریه به خود بگیرد و بر مصیبت سبط پیامبر تعزیت گوید، همواره در بهشت خواهد بود». نیز امام صادق (ع) می‌فرماید: «من مجلس گرفتن شما را دوست می‌دارم. در مجلس خود امر ما را زنده بدارید. خداوند رحمت کند کسی که امر ما را زنده بدارد».
اما روشن است که مانند همۀ مناسک و سفارشات دینی، صرف برگزاری این مجالس و شکل ظاهری آن، مدنظر نیست بلکه رشد و تعالی روحی و معنوی که از آنها حاصل می‌شود، هدف اصلی و اساس شمرده می‌شود؛ بنابراین، مجالس عزاداری، مانند همه مجالسی که به‌منظور خاص متعالی برگزار می‌گردد، حرمت‌ها و حد و حدودی دارند ضرورت رعایت آنها بر احدی پوشیده نیست تا از سیر در مسیر هدف مذکور خارج نشوند و دچار آفات و انحرافات نگردند. آشنایی و رعایت آداب این مجالس، به‌نوعی قدرشناسی از نعمت ولایت و قرار گرفتن در مسیر بهره‌گیری حداکثری از آثار و برکات عزای اهل‌بیت علیهم‌السلام است.
آیت‌الله‌العظمی شبیری زنجانی در جمع گروهی از جوانان با تذکر به اهمیت برگزاری مجالس توسل به اهل‌بیت علیهم‌السلام فرمودند: «شیعه در دنیا با عاشورا و امام حسین علیه‌السلام شناخته می‌شود. قدر این مجالس و منابر را بدانیم». ایشان عزاداری حضرت سیدالشهدا علیه‌السلام را از «بهترین عبادات» برشمردند و گفتند: «این مطلب را باید همه ملت و بخصوص جوان‌ها به خاطر داشته باشند که با قدرناشناسی و استفاده نکردن از این فرصت و نعمت، خدای‌ناکرده این نعمت از ما گرفته نشود».
در اینجا بر برخی از مهم‌ترین بایسته‌های عزاداری اهل‌بیت علیهم‌السلام اشاره می‌شود.
- خلوص نیت
چنانکه گذشت، شرکت در مجلس عزای اهل‌بیت (ع) عبادت است و به همین جهت اخلاص، شرط بسیار مهم بهره‌گیری از آن است. نیت شرکت‌کنندگان و برگزارکنندگان در این زمینه بسیار مهم است. دریافت ثواب، حفظ شعائر، تغییر حال و هوای روحی و معنوی و مواردی ازاین‌دست، ازجمله نیت‌های خوب به شمار می‌رود، اما می‌توان نیت و انگیزه را اوج داد و در با آن به معراج رشد و تعالی حسینی رسید. شاید مهم‌ترین انگیزه شرکت در این مجالس، همراهی و قرار گرفتن در کنار اهل‌بیت و به‌ویژه حضرت سیدالشهداء ع و همرنگ شدن در رفتار و سلوک زندگی با آنان است تا آهنگ زندگی با این نغمۀ شورانگیز زیارت عاشورا هماهنگ گردد که: «اللهم اجعل محیای محیا محمد و آل محمد و مماتی ممات محمد و آل محمد». البته از عجایب آفرینش و زیباترین و شگفت‌انگیزترین جلوه‌های کرامت خدا و اهل‌بیت این است که چنین توفیقی از ناحیه آنان همواره فراهم و آماده است و فقط قابلیت و عزم و اهتمام عزاداران را می‌طلبد و بس! چنانکه امام رضا علیه‌السلام فرمود: «يَا ابْنَ شَبِيبٍ إِنْ سَرَّكَ أَنْ تَكُونَ مَعَنَا فِي الدَّرَجَاتِ الْعُلَى مِنَ الْجِنَانِ فَاحْزَنْ لِحُزْنِنَا وَ افْرَحْ لِفَرَحِنَا».
آیت‌الله شبیری زنجانی می‌فرماید: «عمده در برگزاری مجالس اهل‌بیت(علیهم‌السلام) اصلاح نیت است که باید تلاش کنیم ان شاء الله عملمان همراه با اخلاص باشد».
روشن است که اخلاص، شرطی است که هم از سوی برگزارکنندگان و هم از سوی شرکت‌کنندگان باید رعایت گردد. ازجمله اموری که میتواند شرط اخلاص را خدشه‌دار نماید چشم‌وهم‌چشمی، هزینه‌های نامتعارف، تبلیغات نامتعارف و خیره‌کننده و رقیب‌سوز است، چنانکه شرکت در مجالس پرزرق‌وبرق و بی‌انگیزگی برای دیگر مجالس، ریا و خودنمایی در گریه و سینه‌زنی و … نیز از همین موارد به شمار می‌رود. - مراقبه و محاسبه
چنانکه ذکر شد، اصل شرکت در مجلس عزا برای رشد و تعالی معنوی و اخلاقی و تقرب به خداوند و آمادگی برای انجام وظایف عبودیت خدا و در یک کلام، همرنگ شدن با خوی و خصلت حسینی است. بسیار شایسته است که شرکت‌کنندگان و نیز برگزارکنندگان مجالس حسینی، قبل و بعد و در حین برگزاری و شرکت، پیوسته مراقب باشند که نفسشان در همین مسیر باشد و بعد از شرکت نیز، حساب نفس را بکشند که تا چه اندازه رشد کرده و با اهداف والای حسینی هماهنگ گردیده و بارقه عبودیت خداوند در وجودشان شعله‌ور‌تر شده است. این مراقبه و محاسبه، از مهم‌ترین و بهترین آدابی است که هدف از نهضت حسینی و تحمل مصائب کربلا را محقق می‌سازد. چنانکه در زیارات و ادعیه و روضه‌ها به این هدف مقدس تصریح شده است و بی‌توجهی به آن، درواقع بی‌توجهی به اصل مصیبت‌هایی است که در مجلس نشسته و برای آن اشک ریختیم و ناله سرداده‌ایم. ازجمله در زیارت اربعین می‌خوانیم:
فَأَعْذَرَ فِی الدُّعَاءِ وَ مَنَحَ النُّصْحَ وَ بَذَلَ مُهْجَتَهُ فِيكَ لِيَسْتَنْقِذَ عِبَادَكَ مِنَ الْجَهَالَةِ وَ حَيْرَةِ الضَّلَالَةِ.
تاثیر حداقلی این مراقبه و محاسبه آن است که انسان نسبت به گناه و غفلت، بی‌رغبت و منزجر شده باشد تا از خون شهدای کربلا و مصیبت‌های قافله اسرا پاسداری نموده باشد؛ و اصل علت حضور در مجالس اهل‌بیت از بین بردن نواقص و معایب رفتاری و افکاری است.
وقتی برگزارکنندگان مجلس با به‌کارگیری باند و بلندگو و طبل و سنج در کوچه و خیابان به‌ویژه در ساعات آخر شب موجب آزار همسایگان می‌شوند؛ یا با راه‌اندازی موکب‌های پذیرایی ایجاد راه‌بندان و سد معبر کرده مشکلات فراوانی برای رهگذران و چه‌بسا بیماران ایجاد می‌کنند؛ یا عزادار حسینی که تا نیمه‌شب به عزاداری مشغول است و ازقضا شدن نماز صبح باکی ندارد؛ یا با بدن برهنه در مقابل نامحرم به سینه‌زنی می‌پردازد و تصویر برهنه اش در فضای مجازی پخش می‌شود و ده‌ها مورد از این قبیل، به‌راستی چه همخوانی و همنوایی و همرنگی با سیدالشهدا (ع) و فرهنگ اخلاق و معنویت عاشورا و کربلا پیدا خواهند کرد؟! - اهتمام به رعایت آداب و اخلاق
صرف حضور در مجلسی که مزین به نام نامی پاکان عالم، به‌ویژه حضرت سیدالشهداء علیهم‌السلام است، مراعات جنبه‌های آداب و اخلاق را تثبیت می‌کند اما این الزام در حین حضور در مجلس عزاداری با توجه به حضور شخصيت باطني آن ذوات مقدس، جلوه بیشتری می‌یابد چراکه به‌تصریح فرمایشات خود آن بزرگواران، حضرت سیدالشهدا(ع) در نزد عرش پروردگار با جد و پدر و مادر و برادر خود به گریه کنندگان خود نظر می‌فرماید و همگی برای ایشان طلب آمرزش می‌کنند. این هشداری است برای شرکت‌کنندگان و برگزارکنندگان مجالس گریه و عزا که ادب حضور را به‌شدت مراعات و تلقین نمایند و به هر وجه و بهانه‌ای هم در وجود خود و هم در دیگران، این مسئله را متذکر باشند. این مهم می‌بایست در تمامی مراحل حضور در مجلس رعایت گردد چنانکه میتواند از سوی برگزارکنندگان در قالب‌های خاص و گوناگونی جلوه‌گر باشد که چه‌بسا مهم‌ترین آنان تکریم و احترام شرکت‌کنندگان در مجلس است. بنابر نقلی، امام سجاد (ع) در آستانه مجلسی که ذکر مصائب شده است، کفش شرکت‌کنندگان را در پیش پای آنها جفت می‌فرمود. همچنین است لزوم پرهیز از رنگ باختن جلوه‌های مذهبی و استفاده از ابزار و آلات موسیقی و خوانندگی و اجرا و پخش سرودهای غم‌انگیز به‌جای آیات قرآن و احادیث اهل‌بیت علیهم‌السلام، پرهیز از رقابت‌های شدیدی که گاهی بین گروها و هیئت‌های مذهبی ایجاد می‌شود، جلوگیری از متداخل شدن مراسم عزاداری با خرافات و امور ناصحیح از فرهنگ عمومی مردم و قرار گرفتن مجالس عزاداری در اختیار افراد کم‌سواد وبی سواد.
از ناحیۀ شرکت‌کنندگان نیز می‌توان به موارد زیر اشاره کرد: حالت نشستن و رفتار، عدم مکالمه با دیگران و یا تلفن همراه، پرهیز از شوخی، توجه به قوانین و نظم جلسه و تذکرات برگزارکنندگان و عوامل انتظامات مراسم، نحوه پوشش، احترام به بزرگان و سالمندان و پیشکسوتان، پرهیز جدی از ایجاد مزاحمت برای سایرین که ممکن است خدای‌ناکرده موجب حبط عمل و از بین رفتن اجر عزاداری گردد، رعایت نظم و انضباط، پرهیز از ایجاد سروصدا و هر عملی که موجب رنجش و ایجاد اختلال در حالات معنوی سایر عزاداران گردد. همچنین جلوگیری از مزاحمت‌های احتمالی(صدای بلندگو/طبل و …)، بسته شدن معبر عمومی در کوچه و خیابان یا پارک نادرست و نابجای وسایل نقلیه، کنترل و مدیریت فرزندان تا با بازی و سروصدا نظم مجلس اهل‌بیت را به هم نزنند، برنامه‌ریزی زمان جهت عدم ترک جلسه در وسط مجلس که موجب تحریک دیگران برای ترک مجلس می‌گردد، پرهیز از به هم زدن مجلس به بهانه‌های گوناگون مانند نشستن در نزدیک‌ترین مکان به جایگاه، اهتمام به حزن قلبی و بکا و یا حداقل تباکی، نصب پرچم و بیرق عزا بر سر در اماکن، آشکار ساختن عزا و غم در ظاهر و به جهت تعظیم شعائر است که ساده‌ترین حالت آن پوشیدن لباس مشکی و انداختن شال عزا است، (هرچند پوشیدن جامه سیاه از نظر فقهی کراهت دارد، لیکن در عزای ائمه اطهار (ع) و خصوصاً حضرت اباعبدالله الحسین (ع) نه‌تنها از آن نهی نشده، بلکه مورد تأکید نیز می‌باشد) پرهیز از اعمالی که در شأن مجلس اهل‌بیت نیست یا دشمنان اسلام از آنها سوءاستفاده می‌کنند.
همچنین فردی که خود را شیعه آن حضرت می‌داند، با تأسی از سیره آن امام مظلوم، نسبت به انجام فرائض دینی که نماز اول وقت سرلوحه آن می‌باشد اهتمام می‌ورزد و هیچ‌گاه به‌واسطه شرکت در محفل عزاداری از نماز اول وقت خود غافل نمی‌گردد و یا انجام عمل حرامی را مباح نمی‌شمرد. - حضور قلب
شرکت در مجلس توسل و ذکر اهل‌بیت علیهم‌السلام، قطعاً جلوه‌ای از عبادت خدا و بلکه از بالاترین جلوه‌های بندگی است. به همین جهت، آداب عبادت خداوند از دو منظر کیفی و کمی باید در این شکل از بندگی نیز رعایت گردد.
اهتمام به پاکی و طهارت به‌وسیله وضو از مواردی است که زمینه حضور قلب را در این‌گونه مجالس را بیشتر می‌کند. بسیار شایسته است در محفلی که اولیاء و فرشتگان مقرب الهی و صاحبان اصلی عزا حضور دارند، با وضو و طهارت باشیم. علاوه بر طهارت به‌وسیله وضو، نظافت شخصی نیز به حضور قلب کمک می‌کند و از همه مهم‌تر، سکوت زبانی و قلبی و پرهیز از لغویات در مصادیق گوناگون و تمرکز برای ارتباط قلبی و باطنی با صاحب‌مجلس، حضرت بقیةالله الاعظم است که روح انسان را با ملکوت و حقیقت عالم متصل و نورانی می‌کند. قطعاً این حضور قلب باعث خواهد شد اثرات مطلوب‌تر و پایدارتری حاصل گردد و این امری است که در روایات نیز مکرراً مورد تأکید قرارگرفته است.
5 ـ اهتمام خاص به سبک و محتوای اشعار عزاداری
از راه‌هایی که برای ایجاد شور بیشتر و خروج از یکنواختی برای جذب مخاطب بیشتر و رضایتمندی آن در پیش گرفته شده، رو آوردن به سبک‌های گوناگون خوانندگی و نوحه‌سرایی در مراسم عزاداری اهل‌بیت است. این رویکرد به‌خودی‌خود میتواند مفید و از جاذبه‌های مراسم توسل و روضه اهل‌بیت باشد اما گاهی سبک‌هایی به کار گرفته و اجرا می‌شود که هم از ناحیه اجراست و هم از ناحیه محتوا مورد اعتراض علما و مراجع تقلید قرارگرفته است. استفاده از محتوایی به دور از شأن و جایگاه والای حضرات معصومین علیهم‌السلام و نیز تقلید از سبک و آهنگ‌های مبتذل و سخیف و گاه آشنا با ذهن طیفی از جامعه، از آسیب‌های جدی عزاداری است که راه زدودن آن در عین آسانی نیاز جدی به خواست شاعر، مجری، مداح و مستمع دارد.
آنچه مهم است رضایت اهل‌بیت علیهم‌السلام از مجلس توسل به آن بزرگواران است و باید بسیار مراقب بود که برای نیل به رضایت مخاطبان و پرشور شدن مجلس، کاری که مخالف رضایت صاحبان مجلس است صورت نگیرد که مخالف غرض اصلی از برگزاری مجلس خواهد بود. به فرمودۀ آیت‌الله العظمی شبیری زنجانی: «عزاداری برای حضرت سیدالشهداء (علیه‌السلام) و سایر بزرگوارانی که در کربلا به شهادت رسیدند در شکل‌گیری اعتقادات مردم تأثیر زیادی دارد، لذا باید به‌گونه‌ای عمل شود که مرضی حضرات معصومین(علیهم‌السلام) باشد.»
6 ـ توجه خاص به بُعد سخنرانی و معرفت‌افزایی
بی‌تردید، نیل به اهداف مشخص از برگزاری مراسم عزاداری حسینی، در بعد معرفت افزایی آن محقق می‌شود و بعد شور و هیجان این مسئله، درواقع بستر و زمینه‌ای برای جذب افراد برای نیل به ابعاد شعوری و معرفتی و معنوی آن است. جنبۀ شعور و بصیرت مجالس حسینی، به‌طور خاص در منبر و سخنرانی‌های عالمانه مذهبی جلوه دارد و این بعد، بر همه ابعاد توفق و برتری و اولویت دارد؛ اما با کمال تأسف، یکی از مهم‌ترین آسیب‌های عزاداری‌ها، کمرنگ شدن اهمیت سخنرانی در نظر برخی بانیان و مجریان این‌گونه مجالس است. هرچند این عقب‌نشینی ناشی از عواملی مانند ضعف برخی خطباء، علاقه‌ی شخصی مجریان بر پررنگ کردن شور و عزاداری و … است؛ اما نباید از این اصل غافل شد که اگر بقای اسلام وابسته به اقامه عزای حسینی است، بخش عمده و اصلی آن مرهون معارفی است که علمای اسلام به‌واسطه‌ی مجالس منبر و وعظ و سخنرانی به گوش مردم رساندند و آنها را با وظیفه‌ی دفاع از اسلام و زنده نگه‌داشتن نهضت عاشورا آشنا کردند. به فرموده آیت‌الله العظمی شبیری زنجانی: «مجالس باید محل بیان معارف اهل‌بیت علیهم‌السلام و احکام شریعت باشد.»
نباید فراموش کرد که اگر این معارف از مجالس عزاداری گرفته شود و یا توجه بایسته‌ای به آن نشود خروجی آن قادر به زنده نگه‌داشتن اسلام نخواهد بود؛ چراکه زنده ماندن اسلام به گسترش احکام و معارف آن و در مرحله بعد عمل به آن دانسته‌هاست.
بنابراین ازجمله بایسته‌های اساسی در برگزاری مراسم عزای حسینی، تقویت جنبۀ معرفتی آن است که با رویکردهای گوناگونی جلوه می‌کند ازجمله: زمانی که به سخنرانی اختصاص داده می‌شود؛ تبلیغی که روی آن می‌شود؛ نوع و اندازه فونت به کار گرفته شده در اعلان‌ها و رعایت این موارد گویای این است که متولیان برگزاری این مجالس معرفت محور هستند.
7 ـ دقت در اعتبار آنچه نقل می‌شود
کم‌رنگی آیات، روایات معتبر و فراوانی اعتماد به دیده‌ها و شنیده‌های کم اعتبار و یا بی‌اعتبار مانند خواب‌هایی که گوینده دیده یا شنیده است در کنار حرف‌های به‌اصطلاح «دلی» از دیگر آفات جدی در این حوزه است که پرهیز از آن باید از زمره مهم‌ترین بایسته‌های مجالس عزا شمرده شود. عدم رعایت و توجه به این مهم، مجالس عزای حسینی که باید معدن حقایق باشد، با تهی شدن از محتوای متقن، کم‌کم ارزش خود را از دست داده و سر از بی‌محتوایی و خرافه سرایی درمی‌آورند.
بنابراین باید با همت قوی و مطالبه‌‌‌گری جدی و عمومی تلاش شود که آنچه سخنران می‌گوید همگی مستند به آیات و روایات و تحقیقات ارزشمند باشد و آنچه مداح نقل می‌کند دارای سند معتبر باشد. آیت‌الله العظمی شبیری زنجانی حفظه الله در این زمینه می‌فرماید:
«منبر و مجلس حضرت سیدالشهداء (علیه‌السلام) مکان آموزش افراد است و قسمت مهمی از اعتقادات مردم از همین مطالب اهل منبر و اشعاری که خوانده می‌شود، شکل می‌گیرد و لذا باید در انتخاب مطالب مستند و اشعار دقت بیشتری شود و جنبه هدایتگری و اصلاح برای جامعه مدنظر قرار گیرد. تسامح در گفتن مطالب غیر متقن و یا خواندن اشعار صحیح نیست.» - عرض تسلیت و طلب اجر برای یکدیگر
اصل تسلیت گفتن در مصیبت و اندوهی که بر کسی وارد شده، در اسلام مستحب است. پیامبر اکرم (ص) می‌فرمایند: «هر کس مصیبت‌دیده‌ای را تسلیت گوید، پاداشی همانند او دارد». اما به‌طور خاص، این فضیلت، به یک مستحب بسیار مهم مبدل می‌گردد و آن، عرض تسلیت در عزای سیدالشهدا به مؤمنین است. امام باقر (ع) می‌فرماید: «وقتی شیعیان به هم می‌رسند، در مصیبت اباعبدالله این جمله را تکرار نمایند: خداوند اجر ما را به سوگواری و عزاداری بر امام حسین (ع) بیفزاید و ما و شما را از خونخواهان او همراه با ولی خود امام مهدی از آل محمد قرار بدهد». - بایسته‌های فضای مجازی
امروزه فضای مجازی، جزء لاینفک زندگی شده و تقریباً تمامی تعاملات و رویکردهای روزمره، بازتاب و بلکه ریشه و خاستگاهی در فضای مجازی دارد. بُعد نورانی مذهبی و معنوی زندگی نیز از این رویکرد مستثنا نیست و کسانی که دل درگرو خدای متعال و اهل‌بیت علیهم‌السلام دارند، تلاش می‌کنند از این بستر مناسب، بیشترین بهره را در جهت ترویج و اشاعه معنویات و آشنا ساختن عموم مردم با معارف دینی ببرند. یکی از زیباترین جلوه‌های این رویکرد، جنبۀ مناسبتی و بخصوص مطالب مربوط به کربلا و عاشورا و معارف حسینی است. این رویکرد هرچند بسیار مبارک بوده و دارای ابعاد تاثیرگزاری بیشتر و عمیق‌تر است، اما به دلیل رها بودن و عدم نظارت خاص و عام، میتواند مجالی برای گرفتاری به آفات و انحرافات درزمینهٔ عزاداری گردد. بسیار شایسته و بایسته است همۀ نکات پیش‌گفته درزمینهٔ بایسته‌های عزاداری، در مطالب بارگزاری شده در فضای مجازی به‌طور کامل رعایت شود و این فرصت طلایی اشاعۀ فرهنگ کربلا، خدای‌ناکرده به مجال رویکردهای شیطانی در دوری و انحراف از آن افق نورانی مبدل نگردد. - رعایت نظافت و بهداشت
مجلس ذکر توسل به اهل‌بیت علیهم‌السلام مجلس عبادت خداست چنانکه از حضرت امام صادق نقل است: «اندوه کسی که برای ما اندوهگین باشد، عبادت است». به همین جهت هر آنچه که در حفظ حرمت مجلس عبادت خداوند لازم است باید در محفل ذکر اهل‌بیت (ع) مراعات گردد. عدم رعایت نظافت و بهداشت فردی با توجه به شلوغی و ازدحام موجود در چنین مجالسی میتواند موجب ناراحتی و اذیت شرکت‌کنندگان باشد. به‌ویژه رعایت مواردی که به سلامت افراد مربوط می‌شود و به‌طور خاص در شرایط کنونی که بیماری خطرناک کرونا رواج پیدا کرده و اهتمام به نکات و پروتکل‌های بهداشتی در اوج توجهات برگزارکنندگان و شرکت‌کنندگان قرار دارد. کوتاهی در این زمینه، با هر بهانه‌ای، مخالفت با سیره عقلا و دلیل عقل و شرع شمرده می‌شود و علاوه بر خطر ابتلا به ویروس کشنده، موجبات وهن دین و عزاداری اولیای الهی و بهانه دادن به دست بدخواهان و شبهه‌افکنان و انحراف عده‌ای کثیر از جوانان و نوجوانان از عقاید پاک اسلامی خواهد شد.
نویسنده:محمد جواد نوری
