جلسه 55 – حرمت نظر به وجه و کفین – 77/11/06

بسم الله الرحمن الرحيم

جلسه 55 – حرمت نظر به وجه و کفین – 77/11/06

بررسی آيه «جلباب»- بررسی استدلال مرحوم آقاي مطهري(ره) به آيه شريفه

خلاصه درس قبل و اين جلسه

در جلسه قبل استدلال سيد محمد باقر لكهنويي صاحب «اسداء الرغاب في مسأله الحجاب» به دو آيه غضّ بصر و آيه شريفه ﴿فاسئلوهن من وراء حجاب﴾ را نقل كرده و مورد بررسي قرار داديم. اينك به بحث در باره آيه «جلباب» مي‏پردازيم و استدلال آقاي مطهري(ره) را نقل و مورد بحث قرار مي‏دهيم.

آيه «جلباب»

بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمنِ الرَّحيمِ ﴿ وَالَّذينَ يُؤْذونَ الْمُؤْمِنينَ وَالْمُؤْمِناتِ بِغَيْرِ مَا إكتَسَبوا فَقَدْ إحْتَملوا بُهْتاناً وَإثْماً مُبيناً ﴾﴿ يَا أيُّها النَّبي قُلْ لأزْواجِكَ وَبَناتِكَ وَنِساءَ الْمُؤْمِنينَ[1] يُدْنينَ عَلَيْهِنّ مِنْ جَلابيبِهن ذَلِكَ أَدْني أنْ يُعرَفْنَ فَلايُؤْذينَ وَكانَ اللَّهُ غَفوراً رَحيماً ﴾﴿ لَئِنْ لَمْ‏يَنتَهِ الْمُنافِقونَ وَالَّذينَ في قُلوبِهِمْ مَرَضٌ وَالْمَرْجفونَ فِي الْمَدينَةِ لَنغْرِيَنَّكَ بِهِمْ ثُمَّ لايُجاوِرونَكَ فيها إلاّ قَليلا ﴾﴿ مَلعونينَ أيْنَما ثُقِفوا أخذوا وَقُتِلوا تَقتيلاً ﴾﴿ سُنَّةَ اللَّهِ فِي الَّذينَ خَلوا مِن قَبل وَلَنْ تَجِد لِسُنَّةِ اللَّهِ تَبديلاً ﴾[2]

يكي از آيات كه در بحث لزوم ستر وجه و كفين قابل توجه است و بدان استدلال كرده‏اند، آيات فوق در سوره احزاب است. كيفيت استدلال آن است كه آيه شريفه مي‏فرمايد: جلباب را بيندازند و صورت مستور بماند.

لذا ستر وجه واجب است. آيه در خصوص ستر كفين بالمطابقه دلالت ندارد ولي به ضميمه عدم قول به فصل بين وجه و كفين، لزوم ستر كفين هم استفاده مي‏شود.

استدلال مرحوم آقاي مطهري(ره) به آيه شريفه

مرحوم آقاي مطهري(ره) در باره اين آيات بحث كرده‏اند و مطالبي فرموده‏اند كه بنظرما قابل بحث است.

ترجمه آيه

ايشان آيه را، اينطور ترجمه كرده‏اند: «اي پيغمبر به همسران و دخترانت و به زنان مؤمنين بگو كه جلبابهاي (روسريهاي) خويش را به خود نزديك سازند، اين كار براي اين است كه شناخته شوند و مورد اذيّت قرار نگيرند، نزديكتر است و خداوند آمرزنده و مهربان است. اگر منافقان و بيماردلان و كساني كه در شهر نگراني بوجود مي‏آورند، از كارهاي خود دست برندارند، ما تو را عليه ايشان خواهيم برانگيخت، در آن وقت فقط مدت كمي در مجاورت تو خواهند زيست»

در ذيل، آيه را در مورد مجازات منافقين و دستور تبعيد آنها معنا كرده‏اند. از آخر نيز كه تعبير به «سنة الله» شده و اينكه از ﴿لن تجد لسنة الله تبديلا﴾ استفاده مي‏شود كه اين مجازات اختصاص به آن زمان نداشته است، در هر زماني كه منافقان موجبات آزار و اذيت مردم را فراهم كنند، عفت آنان را به مخاطره اندازند يا با شايعه پراكني روحيه مردم را تضعيف كنند، مستحق چنين مجازات سختي هستند و تنها سرتراشيدن و امثال آن كافي نيست.

كلام مفسرين در باره علت و فائده استفاده از جلباب

سپس مي‏فرمايد: مفسرين جمله ﴿ذلك أدني أن يعرفن﴾را دو گونه تفسير كرده‏اند كه در مجمع البيان[3] نيز اين دو معني ذكر شده است:

1ـ براي اين كه معلوم شود، زنِ آزاد هستند و افراد لاابالي و بي‏بند و بار اسباب مزاحمت براي ايشان فراهم نسازند. چون نقل شده كه كنيزها هنگام رفتن به مسجد يا كوجه و خيابان از سوي افراد بي بند و بار مورد آزار و اذيّت قرار مي‏گرفتند، با آنان شوخي مي‏كردند، يا به ايشان متلك مي‏گفتند و گاهي چنين اعمالي را نسبت به زنان حرّه نيز مرتكب مي‏شدند، آنگاه آنان شكايت نزد شوهرانشان بردند و خبر به پيامبر رسيد، اين آيه شريفه نازل شد.

ايشان اين احتمال را بعيد مي‏شمارند؛ چرا كه خيلي مستبعد است كه اسلام نسبت به آزار و اذيّت زنان آزاد حسّاسيت نشان بدهد، اما نسبت به آزار و اذيّت كنيزها با بي‏تفاوتي بگذرد. چون منافقين عذر مي‏آوردند كه خيال مي‏كرديم، اينها كنيزند و نمي‏دانستيم زنان آزاد هستند و آيه شريفه بنابر اين تفسير بر عذر آنان صحه گذارد و اين خيلي بعيد است.

2ـ براي اين كه معلوم شود كه شما از زنان عفيف و پاكدامن هستيد، خود را با جلباب بپوشانيد.

چون چادري كه افراد به سر مي‏كنند، دو گونه است: گاهي افراد هرزه چادر به سر مي‏كنند و اصلاً كيفيت چادر به سر كردنشان نوعي دعوت افراد هرزه است. اين چادر، جنبه تشريفاتي دارد، و گاهي به خوبي چادر به سر مي‏كنند به طوري كه افراد هرزه را از حريم خود دور مي‏سازند و اين نوع چادر به سر كردن مخصوص زنان عفيف است.

آيه شريفه در مقام بيان چنين مطلبي است. به زنها مي‏گويد: حجاب خود را محكم كنيد تا افراد بي‏بند و بار از شما قطع اميد كنند و بدانند كه شما اهل بي‏بند و باري نيستيد. پس آيه در باره كيفيت حجاب و ستر نيست، بلكه چون اين آيه پس از آيه حجاب در سوره نور نازل شده، تأكيد همان حجاب است. يعني همان دستوري كه در باره حجاب به شما داديم، ﴿لايبدين زينتهن الاّ ماظهر منها﴾ را درست بكار بنديد و مسامحه نكنيد.

اشكالي بر مفسران:

سپس مي‏فرمايند: علت اينكه مفسراني چون زمخشري و فخر رازي از اهل سنت و علماي كثيري از شيعيان آيه شريفه را بر پوشاندن صورت معنا كرده‏اند، اين است كه از دو احتمال فوق، احتمال اول در نظرشان بوده و تصور كرده‏اند كه براي شناخته شدن حرائر از اماء اين دستور داده شده است. اما بنابر احتمال دوم كه ما عرض كرديم يعني حجاب و چادر به سر كردن شما، به نحو صحيح باشد نه تشريفاني، از آيه شريفه لزوم ستر وجه استفاده نمي‏شود.

نقد كلام مرحوم آقاي مطهري(ره)

فرمايش ايشان از جهاتي قابل بحث و مناقشه است:

خلط در ترجمه آيه:

اولاً: ايشان در ترجمه «يدنين عليهن» را با «يدنين إليهن» خلط كرده‏اند. «أدني إليه يا أدني منه» يعني چيزي را به خود نزديك كرد، ولي «أدني عليه» يعني رويش قرار بدهد. چنانچه آيه شريفه ﴿دانية عليهم ظلالها و ذللت قطوفها تذليلاً﴾[4] را «يُرخين» معنا كرده‏اند. يعني سرازير مي‏كنند و پايين مي‏اندازند. در اينجا هم كه با «علي» متعدي شده به معناي پايين انداختن جلباب است.

معناي جلباب:

ثانياً: «جلباب» را روسري بزرگ معنا كرده‏اند. گر چه جلباب را مفسرين و اهل لغت مختلف معنا كرده‏اند و يكي از آن معاني «لباسي مثل چادر و عبا» است و ايشان نيز به اختلاف در معناي جلباب اشاره مي‏كنند، ولي با مراجعه به رواياتي كه در بعضي از ابواب هست و در باره جلباب صحبت شده، استفاده مي‏شود كه جلباب به زنان اختصاص ندارد، مردان هم جلباب داشته‏اند، و مراد از آن مثل «عبا» در مردان و «چادر» در زنان است.

اول روايت[5] از عقبة بن خالد مي‏گويد: من و معلّي بن خنيس خدمت حضرت صادق(ع) رفتيم و استجازه كرديم، وارد مجلس شديم، پس از لحظاتي حضرت از پيش زنانشان تشريف آوردند، بدون اينكه جلباب پوشيده باشند. معلوم مي‏شود كه محترمين براي نماز جماعت يا براي شركت در جلسات عبا مي‏انداخته‏اند.

دوم روايتي[6] معروف درباره عابدي است كه شيطان در صدد فريب او برمي‏آيد. عابد، شيطان را در حال عبادت مي‏بيند كه از عبادت كردن خسته نمي‏شود. از او سؤال مي‏كند: چطور از عبادت خسته نمي‏شوي؟ او هم براي فريب عابد مي‏گويد: من گناهي مرتكب شده‏ام كه هر وقت آن گناه بخاطرم مي‏آيد خود را مشغول عبادت مي‏كنم و خسته نمي‏شوم. اين توفيق بخاطر ارتكاب آن گناه است. عابد فريب مي‏خورد و از كوه پايين مي‏آيد و براي ارتكاب آن گناه به سراغ فاحشه‏اي مي‏رود…. غرض اين است كه در اين روايت دارد كه عابد جلباب خود را پوشيد و زن از ديدن او تعجب كرد، گويا با آن وضع و با آن عبا كه مخصوص افراد خاصي بوده، مرتكب چنين اعمالي نمي‏شدند.

ثالثاً: آيه سوره احزاب قبل از سوره نساء نازل شده نه بعد از آن، كساني كه سور قرآن را به ترتيب نزول مشخص كرده‏اند، سوره احزاب را نودمين سوره و سوره نور را يكصد و سومين سوره شمرده‏اند.

رابعاً: بنظر ايشان «جلباب» به معناي روسري بزرگ است و غير از «خمار» مي‏باشد، با وجود اين تفاوت كه ايشان هم قبول دارند، حتي اگر بعد از سوره نور هم نازل شده باشد، به هر حال دستور به پوشيدن جلباب داده شده، در حالي كه قبلاً دستور به پوشيدن «خمار» داده شده بود، برداشت ايشان از اين آيه مبتني بر اين است كه جلباب همان خمار باشد.

خامساً: اينكه ذيل آيه را به لزوم تبعيد منافقين معنا كرده‏اند چنانكه ظاهر تفاسيري مانند تبيان چنين است، تمام نيست، چون در آيه بعدي با صراحت مجازات آنان را مرگ مي‏داند كه بايد اعدام شوند. چنانكه در تفاسير مجمع البيان[7] و ابوالفتوح رازي[8] بر قتل تفسير شده است.

دفاع از مفسران:

سادساً: اشكال ايشان بر مفسران وارد نيست، اينكه چون احتمال اول از دو احتمال را در ذهن داشته‏اند و فكر مي‏كردند براي بازشناسي زنان آزاد از كنيزها چنين دستوري داده شده، لذا لزوم ستر وجه را استفاده مي‏كرده‏اند، صحيح به نظر نمي‏رسد، زيرا شرايط زمان و مكان در حسن و قبح اعمال و رفتارها تأثير دارد، امروز اگر زن مسلماني بخواهد زنا بدهد، بسيار قبيح و زشت است، ولي ارتكاب غيبت كه از زنا بدتر است، امر متعارفي بين زنهاست و چندان قبحي ندارد، با اينكه شرعاً حرام است. شوخي با كنيزها و ـ مثلاً ـ متلك به آنها گفتن در آن زمان امر رايجي بوده و چندان قبحي نداشته ـ با اينكه شرعاً ممنوع بوده ـ ولي شوخي كردن با زنان آزاد امر بسيار زشتي شمرده مي‏شده است، لذا آيه شريفه در مورد حرائر دستور شديدي صادر كرده و بر مزاحمين نسبت به آنان مجازات سختي مقرر كرده است. حتي قبح شديد زنا در آن زمان، زناي با حرائر بوده است. در روايت[9] مربوط به بيعت پيامبر با زنان آمده كه پيامر در صدد سدّ باب زنا بود و يكي از مواردي كه متذكر شد، همين مطلب بود، هند گفت: مگر حرّه هم زنا مي‏كند؟ به حسب اين نقل، عمر به او نگاه مي‏كند و لبخند مي‏زند، گفته‏اند: اين لبخند شاهدي بر ارتباط آنان در دوران جاهليت بوده است.

فرض كنيد كه اگر دزدها ـ چنانچه در بعضي از قبائل چنين عقائدي بوده است ـ بفهمند كه افرادي از اين قافله از سادات هستند، به اموال آنان تعرضي نمي‏كنند، چنانچه در موردي تعرض كردند و اشخاص دزد زده بگويند: «ما از سادات هستيم» و دزدها عذر بياورند كه ما نمي‏دانستيم شما از سادات هستيد وگرنه تعرضي به شما نمي‏كرديم. چنانچه آنان به قاضي مراجعه كرده و شكايت نمايند و قاضي به آنان سفارش كند براي مصون ماندن از تعرض دزدها علائم سيادت خود را همراه داشته باشيد چون اين راه براي مصونيّت شما بهتر است؛ آيا معناي اين توصيه اين است كه با غارت و چپاول اموال غير سادات موافقند؟ اين سفارش بدين معناست كه در مورد سادات راه آسانتري وجود دارد تا از تعرض دزدان مصون بمانند. در آيه شريفه نيز براي مصون ماندن احرار از تعرض افراد بي‏بند و بار، چنين توصيه‏اي شده است و اين توصيه و دستور به هيچ وجه به معناي راضي بودن شارع به تعرض آنان نسبت به كنيزها نيست. به علاوه دستور به جلباب انداختن در مورد كنيزها با مانعي هم روبروست و آن اينكه بعضي از كارهاي آنان تعطيل مي‏باشد. بخاطر بروز اين مشكل، به كنيزها چنين دستوري داده نشده ولي در مورد احرار كه چنين محذوري وجود نداشته، سفارش مي‏كند كه لااقل شما براي مصون ماندن از تعرض افراد فاسد، جلباب بياندازيد. بالاخره كنيزها در اجتماع خريد و فروش مي‏شدند و فعّاليت‏هايي داشتند، ولي در مورد احرار چنين مشكلي وجود نداشت.

بالاخره مرحوم آقاي مطهري(ره) كه آيه را بر مشخص شدن زنان عفيف از غير عفيف حمل كرده‏اند، آيا قبول دارند كه اين دستور براي مصون ماندن زنان عفيف از تعرض افراد فاسد صادر شده، معنايش اين است كه شارع نسبت به تعرض افراد فاسد به زنان غير عفيف بي‏تفاوت بوده است و بر رفتار آنان صحه گذارده است؟ قطعاً چنين نيست، تعرض به آنان هم اشكال دارد.

حتي اگر اينان از خود سلب حرمت كرده باشند، باز هم مجوّزي براي تعرض افراد فاسد نسبت به آنان نمي‏شود. همانطور كه اگر عده‏اي از زنان فاسد، اهل زنا دادن باشند، مجوّزي براي ارتكاب گناه ديگران نيست.

پس در عين حالي كه از نظر شارع تعرض به كنيزها هم مثل تعرض به زنان آزد قبيح است، معذلك بنابر مصالحي و مراعات زندگي اجتماعي مردم مثل مختل نشدن امور زندگي، و براي مصون ماندن زنان آزاد از تعرض چنين دستوري صادر شده است. نكته ديگري كه وجود دارد اين كه مفسرين به چه قرينه‏اي آيه را بر حرائر حمل كرده‏اند؟

بنظر مي‏رسد از تعبير ﴿يدنين عليهن من جلابيبهن﴾ استفاده كرده‏اند، چرا كه زنان آزاد جلباب مي‏پوشند، لباس بلندي مثل چادر، و اماء از آن استفاده نمي‏كرده‏اند.

مختار ما در تفسير آيه شريفه و علت دستور استفاده از «جلباب»

بنظر ما تفسير به عفائف كه برخي از مفسرين نموده‏اند، اقرب و أصحّ است، چرا كه از شواهد خارجي برمي‏آيد كه در جامعه آن روز حرّه و أمة از يكديگر بازشناخته مي‏شدند و مشخص بودند. اصلاً كنيزها موهاي خود را نمي‏پوشاندند و سرباز بيرون مي‏آمدند ولي زنان آزاد سرشان پوشيده بوده است. لذا با يكديگر اشتباه نمي‏شدند تا دستور جلباب براي مشخص شدن زنان آزاد صادر شود، همانطور كه زنان و دختران پيغمبر بيرون مي‏رفتند و در معرض خطر تعرّض افراد فاسد بودند، زنان مؤمن نيز در معرض اين خطر قرار داشتند، زنان و دختران پيامبر كه با سر و موي آشكار بيرون نمي‏رفتند تا با كنيزها اشتباه شوند، چون كنيزها سر و مو را نمي‏پوشاندند، حتي اگر روسري هم مي‏پوشيدند، موهايشان معمولاً بيرون بود، ولي اشخاص محترم با سر و موي پوشيده در اجتماع ظاهر مي‏شدند، لذا براي مشخص شدن زنان عفيف و مصون ماندن آنها از تعرض چنين دستوري صادر شده است.