جلسه34 – جواز نظر به ذمیه – 77/08/18
بسم الله الرحمن الرحيم
جلسه34 – جواز نظر به ذمیه – 77/08/18
بررسی کلام شيخ محمد عبده در باره مفهوم «نساءنا» در آيه مباهله- مراد از «نسائهن» در آيه 31 سوره نور
خلاصه اين جلسه و جلسه پيش
بحث ما در چند جلسه اخير در باره مفهوم آيه غضّ (= آيات 30 و 31 سوره نور) و بررسي برخي روايات مربوط به آن بود. هم چنين پيشتر در اوايل كتاب النكاح مطلبي پيرامون معناي نساءِ مضاف (مانند نساءنا، نساءكم، نساءهن و …) در قرآن كريم از شيخ محمد عبده نقل و اجمالاً نقد شده بود، اينك سخن وي در باره مفهوم (نساءنا) كه با بحث ما بيارتباط نيست ـ مورد بررسي و نقد تفصيلي قرار ميگيرد و سپس معناي (نساءهنّ) در آيه 31 نور با توجّه به اقوال مربوطه بررسي و تحليل خواهد شد.
بررسي كلام شيخ محمد عبده در باره مفهوم «نساءنا» در آيه مباهله
خلاصه مدّعاي شيخ محمد عبده
محمد رشيد رضا به نقل از شيخ محمد عبده در ذيل آيه مباهله در تفسير «المنار» ميگويد[1] «روايات بر اين اتّفاق دارند كه پيامبر اكرم(ص) براي مباهله حضرت علي(عليه السلام) و فاطمه (سلام الله عليها) و حسنين (عليهما السلام) را همراه آوردند. ولي اين روايات ساخته و پرداخته شيعيان است كه مراد از (نساءنا) را فاطمه(ع) و مراد از (انفسنا) را علي(ع) ميدانند و آنها را در ميان اهل سنت رايج و شايع ساختهاند. اما اصولاً چنين معنايي قابل انطباق بر آيه نيست. زيرا كلمه «نسائنا» را هيچ فرد عربي در مورد دختر خود به كار نميبرد، به خصوص آن كه خود داراي همسراني نيز باشند.
شواهد احتمالي براي سخن عبده
وي ممكن است براي سخن خود به اين استناد كند كه در قرآن كريم از آياتي كه در آنها (نساء) به صورت مضاف آمده، در يازده مورد، مراد از (نساء) ازواج ميباشد. اين آيات عبارتند از: ﴿أحلّ لكم ليلة الصيام الرفث الي نسائكم﴾[2]،﴿نساؤكم حرث لكم﴾[3]، ﴿والّلاتي يأتين الفاحشة من نسائكم﴾[4]،﴿وأخواتكم من الرضاعة و أمهات نسائكم و ربائبكم اللّاتي في حجوركم من نساءكم الّلاتي دخلتم بهن﴾[5]، ﴿والّلائي يئسن من المحيض من نسائكم ان ارتبتم فعدتهنّ ثلاثة أشهر﴾[6]،﴿للّذين يؤلون من نسائهم﴾[7]، ﴿الذين يظاهرون منكم من نسائهم﴾[8]،﴿والّذين يظاهرون من نسائهم﴾[9]، ﴿يا نساء النبي من يأت منكنّ بفاحشة مبيّنة ..﴾[10] ، و ﴿يا نساء النبي لستنّ كاحدٍ من النساء﴾[11].
ردّ كلام شیخ محمد عبده به صورت نقضی و حلی
جواب نقضي: در پاسخ به استدلال فوق بايد گفت كه در يازده آيه ديگر در قرآن كريم از جمله در همين آيه مباهله به استناد روايات، (نساء) مضاف در غير معناي ازواج به كار رفته است از جمله در شش آيه مربوط به داستان حضرت موسي(ع) كه مربوط به قتل پسران توسط فرعون و زنده نگاه داشتن دختران بنياسرائيل ميباشد؛ اين آيات عبارتند از:
﴿يذبّحون ابناءكم و يستحيون نساءكم﴾[12]، ﴿يقتّلون ابناءكم و يستحيون نساءكم﴾[13]،﴿و يذبحون ابناءكم و يستحيون نساءكم﴾[14]، ﴿سنقتل ابناءهم و نستحيي نساءهم﴾[15]، ﴿يذبّح ابناءهم و يستحيي نساءهم﴾[16] و ﴿اقتلوا ابناء الذين آمنوا معه و استحيوا نساءهم﴾[17].
در تمامي اين آيات مراد از (نساء) قطعاً ازواج نيست و اضافه زوجيت مراد نيست، بلكه مراد اناث يا دختران ميباشد.
هم چنين مراد از (نساء) در آيه شريفه﴿وأصطفاك علي نساء العالمين﴾[18] (در باره حضرت مريم) زنهاي شوهر دار نيست، بلكه معناي آيه تقدّم مريم(ع) بر تمامي زنان ميباشد. در آيه شريفه ﴿يا أيها النبي قل لازواجك و بناتك و نساءالمؤمنين يدنين عليهن من جلابيبهن …﴾[19] نيز مراد از نساء المؤمنين تنها زنان همسردار نيست. در آيه 31 نور هم ـ كه موارد حرمت ابداء زينت شمارش شده و از جمله «نساءهن» از آن موارد به شمار رفته ـ مقصود از اين تعبير نميتواند ازواج (= زوجات) باشد، زيرا به هنّ اضافه شده است.[20] بالاخره در آيه 55 احزاب هم از جمله افرادي كه ورود آنها به خانه اشخاص نياز به اجازه ندارد «نسائهن» ذكر شده كه مراد از آن زوجات نيست[21]. بنابر اين نميتوان گفت كه (نساء) مضاف در قرآن كريم همواره به معناي ازواج بكار رفته است.
جواب حلّي
در واقع عبده مرتكب خلطي شده است. توضيح مطلب چنين است: در اضافه به عام، گاه مضاف اليه به نحو عام افرادي و موضوع به طور انحلالي لحاظ ميشود، مانند ﴿نساؤكم حرث لكم﴾كه در آن حكم مذكور در آيه بر نساء هر يك از افراد يعني زيد، عمرو، بكر و … به صورت انحلالي بار شده است. ولي گاه مضاف اليهِ عام، انحلالي نيست، بلكه عام مجموعي است و در واقع واحدِ ذواجزاء ميباشد. اضافه مزبور از نوع اضافه جزء به كل است كه بسيار رايج نيز هست مانند دست زيد.
حال در مانحن فيه اگر مباهله ميان دو شخص معين بود، مثلاً گفته شده بود كه تو زن خود را بياور و من هم زن خود را ميآورم، در اين صورت اضافه زن به شخص قطعاً معناي زوجيت داشت. ولي در اينجا مباهله ميان دو شخص نيست، بلكه مباهله و مقابله در واقع ميان دو مكتب و دو عقيده است (اسلام و نصرانيت) و تناسب حكم و موضوع نيز در اينجا اقتضا ندارد كه حكم انحلالي باشد بر خلاف مورد ﴿نساؤكم حرث لكمٌ﴾ بلكه بر عكس تقابل مذكور ميرساند كه حكم انحلالي نيست. به عبارت ديگر مراد آيه شريفه اين است كه زناني كه به ما به عنوان يك مكتب و عقيده انتساب دارند و نيز زنان منسوب به عقيده مقابل دعوت شوند، نه مثلاً زوجه فرد فردِ مسلمانان و نصاري. هم چنين مسلّم است كه مراد آيه تمام زنان متعلق به مكتب و آيين اسلام نبوده، بلكه زنان ممتاز و برگزيده مراد بوده است.
نتيجه: بنابر سخن عبده و حمل «نساءنا» در آيه شريفه بر ازواج نه با مصطلح قرآني (در باره نساء) سازگار است و نه با تحليل آيه ميسازد و به علاوه با واقعيت مسلّم تاريخي در روايات بسياري كه خود اهل سنت هم ذكر كردهاند، تنافي دارد. در واقع، اين انحراف وي ناشي از انحراف در عقيده و دور افتادن از مذهب حق و طريق قويم شيعه و در نتيجه محروم شدن از اين نعمت بزرگ الهي است.[22]
بحث در باره مراد از «نسائهن» در آيه 31 سوره نور
در باره اين كه مراداز «هنّ» و «نسائهن» در اين آيه ـ كه از جمله موارد استثناء از حكم حرمت ابداء زينت قرار داده شده ـ چيست؟ اقوال مختلفي ذكر شده است. برخي كوشيدهاند كه معناي آن را بر همان مفهوم مطلق و عام باقي نگاه داشته اضافه مزبور (= اضافه نساء به هنّ) را به نحوي توجيه كنند و برخي ديگر از اين اضافه نوعي تخصّص و تضيّق را استفاده كردهاند.
قائلین عمومیت معناي «نسائهنّ»
وجه اول از قلائد :اضافه طردا للباب است
شيخ احمد جزايري در كتاب خود قلائد الدّرر[23] ميگويد كه مراد از نسائهن در آيه تمامي زنان و نساء ميباشد و اين اضافه طرداً للباب و براي اين كه آيه يك نسق داشته باشد، صورت گرفته است و به بيان ديگر صرفاً دليل لفظي داشته است.
نقد وجه اول از کلام قلائد
ولي اين دليل را نميتوان پذيرفت. بسيار بعيد است كه در آيه قرآن اضافهاي صورت بگيرد كه تنها اثر آن نكتهاي لفظي (= رعايت سجع) باشد و از لحاظ معنوي هيچ گونه فايدهاي در بر نداشته باشد.[24] به عبارت ديگر اين تحليل كه معنا فداي لفظ شده باشد با موقعيت و مقام آيات قرآن كريم سازگار نيست.
کلام مرحوم مجلسی در فایده اضافه در کلمه«نسائهن»
مرحوم مجلسي هم در مرآة العقول فرمودهاند[25] كه اين اضافه نكتهاي معنوي دارد و در واقع براي اين اضافه صورت گرفته است كه متوجه كند مراد آيه استثناي حرمت ابداء زينت براي همجنسان است. يعني اضافه به اعتبار تجانس و هم جنس بودن صورت گرفته و در واقع به نحوي اشعار به علّت دارد.
تقريب کلام مرحوم مجلسی
در تقريب اين نظر ميتوان گفت كه هم چنان كه آوردن وصف ﴿اللاتي في حجوركم﴾براي ربائب در آيه شريفه﴿و ربائبكم الّلاتي في حجوركم من نسائكم اللاتي دخلتم بهنّ﴾[26]دخالتي در اصل حكم ندارد و براي تقريب ذهن يا اِشعار به علل يا حِكَم حُكم آمده، در مانحن فيه نيز ميتوان گفت كه اضافه براي اين صورت گرفته كه برساند كه ابداء زينتِ يك جنس براي همجنس خود اشكالي ندارد و اين كه در هم جنس از يكديگر رو بگيرند، تناسب با اين حكم ندارد. در واقع اين تعبير به نحوي اشعار به علّت حكم دارد.
نقد کلام مرحوم مجلسی
امّا اين نظريه هم تمام به نظر نميرسد. اگر كلمهاي مانند «مثل» به «هنّ» اضافه شده بود و با اضافه نوعي تخصّص حاصل ميشد، اين معقول و منطقي به نظر ميرسيد، ولي در صرف اضافه نساء (با مفهوم عام خود) به «هنّ» چه تضيّق و تخصّصي ميتواند پيدا كند كه متناسب با اضافه باشد؟ بر اضافه مزبور مسلّماً هيچ تقضيّق و فايدهاي مترتب نخواهد بود.
ممكن است گفته شود كه با اضافه مزبور مفهوم نساء نوعي تضيّق پيدا ميكند، زيرا شامل خود همان زن (كه مخاطب حكم است) نميشود. زيرا با اضافه شدن نساء (كه عام است و شامل خود زن هم ميشود) به «هنّ»، اين حكم تنها مماثل را شامل ميشود نه عين را، بنابر اين نوعي تخصّص را ميرساند.
ولي در پاسخ بايد گفت كه صرف اين كه يك فرد از افراد مضاف اليه خارج شود، نميتواند مصحّح اضافه دانسته شود و از نظر عرفي اين مصحّح قابل قبول نيست.
وجه دوم از قلائد:اضافه دخالتی در حکم ندارد و جریا للغالب ذکر شده
در قلائد الدّرر[27] وجه ديگري نيز آمده و آن اين است كه مراد از «نسائهن» زناني ميباشد كه شخص با آنان معاشرت و حشر و نشر دارد مانند اقوام و بستگان و رفقا و … و ما ميدانيم كه گاه برخي قيودِ موضوع دخالتي در اصل ثبوت حكم ندارد و جرياً للغالب در مقام اثبات بيان ميشود. در اينجا نيز همين طور است و اصل حكم براي مطلق نساء است (ثبوتاً)، ولي حكم تنها براي مواردي كه غالباً تحقق خارجي مييابد، اثبات شده است. امّا اين امر تضيّقي در اصل حكم ثبوتي كه براي مطلق نساء ثابت است، ايجاد نميكند.
نقد وجه دوم از کلام قلائد
نميتوان گفت كه ابداء زينت براي معاشرين براي نساء جنبه غالبي دارد، بلكه برعكس برخورد زنان با افراد غير معاشر در طول زندگي بسيار بيشتر از برخورد و تماس او با معاشرين و نزديكان است. معاشرين از قبيل اقوام و دوستان همواره عدّه كمي از افرادي را كه زن با آنان مواجه ميشود، تشكيل ميدهند. پس نميتوان ذكر اين را از باب ذكرِ افراد غالب به شمار آورد و از باب «جرياً للغالب» دانست.
قائلین به عدم عمومیت معنای «نسائهن»
مرحوم آقاي خوئي
ايشان فرمودهاند[28] كه مراد از نسائهن احرار از نساء ميباشد، زيرا تقابل بين «نسائهن» و «ما ملكت ايمانهنّ» كه با «او» عطف شده، ميرساند كه اين دو با هم متقابلند. پس مراد از نسائهن حرائر خواهد بود.
نقد کلام مرحوم خوئی
لزومي ندارد كه در عطف، تقابل از نوع تباين وجود داشته باشد، بلكه كافي است معطوف و معطوف عليه عامين من وجه باشند تا عطف صحيح و مفيد باشد. مثلاً گفته ميشود اكرام علماء يا سادات واجب است. يا در خود آيه شريفه آمده است: ﴿أو بني أخوانهنّ أو بني اخواتهنّ﴾[29]و امكان دارد كه فردي هم پسر برادر باشد و هم پسر خواهر. بنابر اين لزومي ندارد كه ميان طرفينِ عطف، تباين كلي وجود داشته باشد و تباين جزئي (عموم و خصوص من وجه) كافي است.
بر اين اساس، ميتوان فرض كرد كه مراد از «نسائهن» مؤمنات و مراد از﴿ما ملكت ايمانهنّ﴾ مملوكات باشد و تقابل آن دو نيز عموم و خصوص من وجه است. ايشان به چه استنادي ـ اختصاص نساء را به مؤمنات نپذيرفتهاند، ولي آن را مختص حرائر دانستهاند؟ صرف مقابله و عطف را نميتوان دليل بر اين مطلب دانست.
نظر ابوبكر جصّاص
وي در احكام القرآن خود مراد از نسائهن را حرائر ميداند ولي با اين قيد كه «حرائر مؤمنات» مراد است[30]. صاحب جواهر ره در بحث مربوط به نظر «خصي» به مالك خود تنها حريت را قطعي دانسته و اثبات كرده است[31]. تفصيل مطلب در باره مراد ايشان را در بحث آينده پي خواهيم گرفت، ان شاء الله.
[1]. تفسیر المنار،ج3، ص 265.
[2]. سوره بقره، آیه187.
[3]. سوره بقره، آیه 223.
[4]. سوره نساء، آیه 15.
[5]. سوره نساء،آیه 23.
[6]. سوره طلاق،آیه 4.
[7]. سوره بقره،آیه226.
.[8] سوره مجادله، آیه 2.
[9]. سوره مجادله،آیه 3.
[10]. سوره احزاب،آیه30.
[11]. سوره احزاب،آیه 32.
[12]. سوره بقره، آیه 49.
[13]. سوره اعراف، آیه141.
[14]. سوره ابراهيم، آیه6.
[15]. سوره اعراف، آیه 127.
[16].سوره قصص، آیه4.
[17].سوره غافر، آیه 25.
[18]. سوره آل عمران، آیه42.
[19]. سوره احزاب، آیه59.
[20] . تفصيل بحث در باره مفهوم «نسائهن» در ادامه درس خواهد آمد.
[21] .﴿لاَ جُنَاحَ عَلَيْهِنَّ فِي آبَائِهِنَّ وَ لاَ أَبْنَائِهِنَّ وَ لاَ إِخْوَانِهِنَّ وَ لاَ أَبْنَاءِ إِخْوَانِهِنَّ وَ لاَ أَبْنَاءِ أَخَوَاتِهِنَّ وَ لاَ نِسَائِهِنَّ وَ لاَ مَا مَلَكَتْ أَيْمَانُهُنَّ ﴾.سوره احزاب، آیه 55.
[22]. و به راستي سلوك و ايمان ما به مذهب برحق تشيّع، نعمتي بزرگ و غير قابل سپاس شمرده ميشود و چه بسا اگر آباء ما بر اين طريق نبودند، ما نيز به انحرافات مزبور دچار ميشديم. به عنوان مثال زمخشري با آن كه از بزرگان تفسير و ادب به شمار ميرود، در تفسير سوره انشراح ذيل آيه «فاذا فرغت فانصب» ميگويد كه برخي رافضه به خاطر بدعت اين آيه را «فانصِب» خواندند تا معني آن نصبِ علي براي امامت شود. و اگر اين درست باشد، ناصبي نيز ميتواند آيه را به معناي نصب (بغض و عداوت علي(ع)) بداند. به فرموده مرحوم فيض ره ميبينيم كه اين شخص با چنين علمي كه «جار الله العلامه» ناميده شده، چگونه خداوند قلب او را كور ساخته است و اين چنين مطلب بيربطي را در ردّ شيعه بيان كرده است.
[23]. قلائد الدّرر في بيان آيات الاحكام بالاثر ج 3، ص 169 .
[24]. معروف است كه صاحب بن عبّاد نامهاي براي يكي از قضات قم نوشته بود كه در آن آمده بود: ايّها القاضي بقم، قد عزلناك فَقُم« و قاضي مزبور گفته است كه من جرمي نداشتم، انا قتيل القافيه، يعني عزل من براي آن بوده كه قافيه سخنِ صاحب بن عباد درست شود. هم چنين درباره دو فرد ارتشي به نام سالار افخم و سردار اكرم شعري انشاء شده كه:
آن دم كه شيپور عدو، آواي زير و بم كند سالار افخم خم شود، سردار اكرم رم كند.
مرحوم آقاي والد ميفرمودند كه اين افراد نيز از همان قتيل القافيهها به شمار ميروند.
[25]. مرآة العقول في شرح أخبار آل الرسول؛ ج 20، ص: 337.
[26]. سوره نساء، آیه 23.
.[27] قلائد الدّرر في بيان آيات الاحكام بالاثر ج 3، ص 169.
[28]. موسوعة الإمام الخوئي؛ ج 32، ص: 30.
[29]. سوره نور، آیه 31.
.[30] أحكام القرآن (الجصاص)، ج5، ص: 176.
[31].جواهر الكلام في شرح شرائع الإسلام؛ ج 29، ص: .97.
