جلسه94 – مستثنیات از حرمت نظر به اجنبی – 78/1/23

بسم الله الرحمن الرحيم

جلسه94 – مستثنیات از حرمت نظر به اجنبی – 78/1/23

نظر کردن به عورت ممیزین-نظر کردن به بدن ممیزین-پوشاندن غیر عورت از نظر دختر بچه ممیز-پوشاندن سر از نظر پسر بچه ممیز

خلاصه درس قبل و اين جلسه

بحث در جلسات گذشته پيرامون حكم نگاه كردن بچه ها به ديگران و نگاه كردن ديگران به آنهاست. در اين مسأله پنج فرع را بايد بررسي كنيم.

فرع اول: مكلفين بايد عورت خود را از نگاه بچه‏هاي مميّز بپوشانند. اين فرع در جلسه گذشته بحث شد. در اين جلسه چهار فرع ديگر را بررسي مي‏كنيم.

فرع دوم: نگاه كردن به عورت بچه‏هاي مميّز جايز نيست.

فرع سوم: نگاه كردن به بدن بچه‏هاي مميّز مانعي ندارد.

فرع چهارم: بر مردان لازم نيست كه اندام خود را ـ به استثناء عورت ـ از نگاه دختربچه مميّز بپوشانند.

فرع پنجم: بر زنان لازم نيست سر خود را از نگاه پسربچه مميّز بپوشانند. اما موظفند ساير بدن خود را از نگاه پسربچه مميّز نامحرم بپوشانند.

ادامه بحث جلسه گذشته

بحث در مستثنيات حرمت نظر بود. آخرين مستثني نگاه كردن صبي و صبيّه به ديگران و نگاه كردن اشخاص به آنهاست. در ابتداي بحثِ امروز دو نكته را درباره كلام مرحوم سيّد متذكّر شده بحث را پي مي‏گيريم.

نكته اول: مرحوم سيد مي‏فرمايند صبي و صبيّه بر دو قسمند: مميّز و غير مميّز.

در مورد بچّه‏هاي غير مميّز مي‏فرمايند: نگاه كردن به صبي و صبيّه غيرمميّز مانعي ندارد و چون در نگاه كردن آنها به ديگران مفسده‏اي نيست، بر اشخاص ديگر نيز لازم نيست خود را از نگاه آنان بپوشانند.

درباره بچه‏هاي مميّز مي‏فرمايند: «بل الظاهر جواز النظر اليهما قبل البلوغ اذا لم يبلغا مبلغاً يترتّب علي النظر منها او اليهما ثوران الشهوة».[1]

در اين عبارت سقطي واقع شده است، هر چند نسخه اصلي عروة به همين شكل است و هيچ كدام از محشين و شرّاح عروة متعرض سقط نشده‏اند.

õ توضيح مطلب: از ذيل عبارت عروة «يترتب علي النظر منهما او اليهما» استفاده مي‏شود كه ايشان در اين مورد نيز مي‏خواهند دو فرع را متعرض شوند. فرع اول: نگاه كردن بالغين به بچه‏هاي مميّز. فرع دوم: پوشش بالغين از نگاه بچه‏هاي مميّز، در حالي كه در صدر عبارت به فرع دوم اشاره نكرده‏اند و صحيح آن است كه چنين مي‏فرمودند: «بل الظاهر عدم وجوب التستر منهما و جواز النظر اليهما اذا لم يبلغا مبلغاً يترتب علي النظر منهما او اليهما ثوران الشهوة».

2 ) نكته دوم: مرحوم سيّد مي‏فرمايند: در صورتي كه زمينه تحريك شهوت نباشد، بر مكلفين لازم نيست كه اندام خود را از صبي و صبيّه مميّز بپوشانند، ظاهر عبارت هر چند مطلق است لكن منظور جواز ابداء غير از عورت است و مرحوم سيّد پوشاندن عورت را از نگاه صبي و صبيّه مميّز واجب مي‏دانند[2]. خلاصه اينكه فرع اول را در جلسه گذشته بحث كرديم و به اين نتيجه رسيديم كه مكلفين موظفند عورت خود را از نگاه بچه‏هاي مميّز بپوشانند.

فرع دوم: نگاه به عورت صبي يا صبيّه مميّز

از آيات و روايات متعدد استفاده مي‏شود كه ستر عورت لازم است و كشف آن مبغوض شارع مقدس است و اطلاق عورت، عورت صبي مميّز را نيز شامل مي‏شود و بچه‏ها هرچند خودشان تكليفي ندارند لكن از مجموعه روايات مطلوبيت ستر عورت استفاده مي‏شود و بين مطلبوبيت ستر عورت و مبغوضيت نظر به عورت ملازمه اقتضائي هست كه اگر دليلي بر جواز نگاه نداشته باشيم، همين ادله براي حرمت نظر كافي است.

رواياتي كه حرمت را بيان مي‏كنند.

1)روايت اول

مرحوم آقاي خوئي به روايت حنان بن سدير استدلال كرده‏اند:

«الكافي: عن علي بن ابراهيم عن أبيه و عن محمد بن يحيي، عن احمد بن محمد عن محمد بن اسماعيل بن بزيع جميعاً، عن حنان بن سدير عن أبيه قال دخلت أنا و أبي و جدّي و عمّي حماماً بالمدينة، فاذا رجل في بيت المسلخ فقال لنا: ممَّنْ القوم؟ … ما يمنعكم من الاُزُر؟! فان رسول الله (صلي الله عليه و آله) قال: عورة المؤمن علي المؤمن حرام … سألنا عن الرجل فاذا هو علي بن الحسين (عليه السلام»[3].

عورة المؤمن مطلق است و شامل عورت صبي مميّز نيز مي‏شود و چون مميّز در سنّي است كه صلاحيت ايمان آوردن دارد و بر او مؤمن صدق مي‏كند.

بررسي اين دليل: به نظر مي‏رسد كه هر چند «عورة المؤمن» ذاتاً اطلاق دارد و شامل عورت صبي مميّز نيز مي‏شود ولي در اين روايت قرينه‏اي است كه مانع ظهور اطلاقي آن شده است. توضيح آنكه كلمه «مؤمن» دو بار در اين روايت بكار رفته است، منظور از «مؤمن» دوم خصوص مكلفين هستند و اين امر اطلاق ذاتي مؤمن اول را نيز تضعيف مي‏كند و بعيد نيست كه بگوييم كه مراد از «مؤمن» در صدر و ذيل روايت يك امر است نه دو معناي مختلف.

2)روايت دوم

«محمد بن الحسن: باسناده عن محمد بن علي بن محبوب عن العباس عن حمّاد عن حريز عن أبي عبدالله (عليه السلام) قال: لاينظر الرجل الي عورة اخيه»[4].

3)روايت سوم

«لايدخلنّ احدكم الحمّام الا بمئزر و نهي ان ينظر الرجل الي عورة اخيه المسلم و … نهي المرأة ان تنظر الي عورة المرأة و قال: من نظر الي عورة اخيه المسلم او عورة غيراهله متعمداً ادخله الله مع المنافقين الذين كانوا يبحثون عن عورات الناس و لم يخرج من الدنيا حتي يفضحه الله، الا ان يتوب[5]».

4 ) روايت چهارم

«محمد بن علي ماجيلويه عن عمّه محمد بن أبي القاسم عن احمد بن محمد بن خالد عن محمد بن علي الانصاري عن عبدالله بن محمد عن عبدالله بن سنان عن عبدالله (عليه السلام) قال: من دخل الحمام، فغضّ طرفه عن النظر الي عورة اخيه، آمنه الله من الحميم يوم القيامة[6]».

5 ) روايت پنجم

«محمد بن يعقوب عن الحسين بن محمد عن معلي بن محمد عن احمد بن محمد بن عبدالله عن محمد بن جعفر عن بعض رجاله عن أبي عبدالله (عليه السلام) قال: قال رسول الله (صلي الله عليه و آله): لايدخل الرجل مع ابنه الحمام فينظر الي عورته و قال: ليس للوالدين ان ينظر الي عورة الولد … و قال لعن رسول الله (صلي الله عليه و آله) الناظر و المنظور اليه في الحمّام بلامئزر[7]».

6 ) روايت ششم

«محمد بن يعقوب عن عدة من اصحابنا عن سهل بن زياد رفعه قال ابوعبدالله (عليه السلام): لايدخل الرجل مع ابنه الحمام فينظر الي عورته[8]».

7 ) روايت هفتم

«محمد بن يعقوب عن علي بن ابراهيم عن ابيه عن ابن أبي عمير عن حماد عن الحلبي عن أبي عبدالله (عليه السلام) قال: اذا اردت غسل الميت فاجعل بينك و بينه ثوباً يستر عنك عورته .. فاغسله من غير ان تري عورته[9]».

8 ) روايت هشتم

روايت ابوعمرو زبيري كه در ذيل تفسير آيه شريفه غض وارد شده است:..فقال تبارك و تعالي: (قل للمؤمنين يغضوا من ابصارهم و يحفظوا فروجهم)]فنهاهم[ ان ينظروا الي عوراتهم و ان ينظر المرء الي فرج اخيه و يحفظ فرجه ان ينظر اليه و قال (قل للمؤمنات يغضضن من ابصارهن و يحفظن فروجهن) من ان تنظر احداهن الي فرج اختها و تحفظ فرجها من ان ينظر اليها …[10].

نتيجه بحث

برخي از اين روايات از نظر سند معتبر و دلالت آنها نيز براي اثبات حرمت نگاه به عورت تمام است. اطلاق آن شامل صبي و صبيّه نيز مي‏شود و بقيه روايات براي تأييد مطلب مفيد است.

فرع سوم: نگاه بالغين به بدن بچه‏هاي مميّز

آيا مرد مي‏تواند به بدن صبيّه مميّز نگاه كند؟ و بر زن نيز جايز است كه به بدن صبي مميّز بنگرد؟

كلام مرحوم آقاي خوئي

مرحوم آقاي خوئي مي‏فرمايند: مرد مي‏تواند به بدن صبيّه مميّز نگاه كند همچنانكه زن نيز مي‏تواند به بدن صبي مميّز نگاه كند به دو دليل

دليل اول: «عدم مقتض للحرمة»

دليل دوم: «وجود المانع عن الحرمة»[11]

براي توضيح دليل اول دو مقدمه ذكر مي‏كنند.

مقدمه اول: حرمت نظر به جنس مخالف را از ادله لزوم ستر استفاده مي‏كنيم و لزوم ستر را از آيه شريفه: «و لايبدين زينتهنّ» به دست مي‏آوريم. مقدمه دوم: امر در اين آيه شريفه مخصوص بالغين است، پس كودكان وظيفه ستر و پوشش ندارند. بنابر اين در مورد كودكان كه موظّف نيستند بدنشان را از جنس مخالف بپوشانند، دليلي نداريم كه جنس مخالف نتواند به آنها نگاه كنند. خلاصه آنكه: دليلي كه از آن حرمت نظر به بچه‏هاي مميّز استفاده شود نداريم.

بررسي دليل اول (عدم مقتض للحرمة)

مقدمه اول ايشان مخدوش است زيرا اولاً ادله حرمت نظر به جنس مخالف منحصر به ادله لزوم ستر است، ثانياً ادله لزوم ستر نيز منحصر به آيه شريفه «و لايبدين» نيست تا بگوييم چون اين آيه شريفه شامل كودكان نمي‏شود پس دليلي بر حرمت نظر به كودكان نداريم.

õ توضيح آنكه: خود ايشان اصل اولي در نگاه به زن را حرمت دانسته‏اند و به ادله‏اي مانند رواياتي كه جواز نظر به وجه و كفين زن را فقط به كسي اجازه مي‏داد كه قصد ازدواج داشته باشد، تمسك مي‏كردند و طبق نظر ايشان اطلاق بعضي از اين روايات اقتضاء مي‏كند كه مرد نتواند به بدن صبيّه مميّز نگاه كند حتي اگر قصد ازدواج با او را هم داشته باشد.

بعلاوه، از صحيحه بزنطي عن الرضا عليه السلام كه مي‏فرمايد «قلت له: اخت امرأة و الغريبة سواء؟ قال نعم» استفاده مي‏شود كه نگاه به خواهر زن مانند ديگر اجنبيات جايز نيست و «اخت امرأته» مطلق است و شامل صبيّه مميّز نيز مي‏شود، پس نگاه به اجنبيّات مطلقاً ـ صغيرةً كانت أم كبيرةً ـ جايز نيست. الا ما خرج بالدليل. البته صبيّه غير مميّز مانند خواهر زن غير مميّز با سيره قطعيه خارج شده است و سؤال سائل به قرينه سيره قطعيه از صبيّه غير مميّز انصراف دارد.

õ خلاصه آنكه: دليل اول ايشان نسبت به نگاه مرد به صبيّه قطعاً تمام نيست و نسبت به نگاه زن به صبي مميّز مبتني به بررسي ادله عامه حرمت نظر به جنس مخالف است.

بررسي دليل دوم (وجود المانع عن الحرمة)

اگر بپذيريم كه ادله عامه اقتضاء مي‏كند كه مرد نتواند به صبيّه مميّز و زن نيز نتواند به صبي مميّز نگاه كند، صحيحه عبدالرحمن بن حجاج دلالت بر جواز نظر مي‏كند و ادله عامه را تخصيص مي‏زند.

مُحَمَّدُ بْنُ إِسْمَاعِيلَ عَنِ الْفَضْلِ بْنِ شَاذَانَ وَ أَبُو عَلِيٍّ الْأَشْعَرِيُّ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عَبْدِ الْجَبَّارِ عَنْ صَفْوَانَ بْنِ يَحْيَى عَنْ عَبْدِ الرَّحْمَنِ بْنِ الْحَجَّاجِ قَالَ:«سَأَلْتُ أَبَا إِبْرَاهِيمَ ع عَنِ الْجَارِيَةِ الَّتِي لَمْ تُدْرِكْ مَتَى يَنْبَغِي لَهَا أَنْ تُغَطِّيَ رَأْسَهَا مِمَّنْ لَيْسَ بَيْنَهَا وَ بَيْنَهُ مَحْرَمٌ وَ مَتَى يَجِبُ عَلَيْهَا أَنْ تُقَنِّعَ رَأْسَهَا لِلصَّلَاةِ قَالَ لَا تُغَطِّي رَأْسَهَا حَتَّى تَحْرُمَ عَلَيْهَا الصَّلَاةُ. »[12].

مرحوم آقاي خوئي مي‏فرمايند: «فانها دالة بکل وضوح علي عدم وجوب الستر عليها و جواز ابدائها الشعرها ما لم تحض و بثبوت ذلك يثبت جواز النظر اليها بالملازمة العرفية كما عرفت[13]».

بنابر اين ايشان مي‏فرمايند چون بر دختربچه ستر رأس واجب نيست و مي‏تواند سرش را در مقابل نامحرم باز بگذارد و پس مرد نيز مي‏تواند به او نگاه كند ولي به نظر مي‏رسد كه اين ملازمه در چند صورت تمام نباشد.

صورت اول: اگر بر كسي جايز باشد كه خود را نپوشاند ولي جواز كشف به اين جهت باشد كه اصلاً تكليف ندارد، بين جواز كشف و جواز نظر ملازمه نيست.

مثال اول: صبيّه مميز و ديوانه تكليف ندارند و بر آنها ستر عورت واجب نيست ولي از جواز كشف نمي‏توانيم نتيجه بگيريم كه ديگران هم مي‏توانند به آنها نگاه كنند. همچنانكه خود ايشان در دو صفحه قبل (صفحه 85) فرمودند كه نگاه به عورت بچه‏هاي مميّز جايز نيست در حالي كه آنها مكلف نبوده و موظف به پوشش نيستند.

مثال دوم: مرحوم آقاي خوئي در ذيل همين مسأله (ص 89) مي‏فرمايند: بر صبي مميّز نظر عن شهوة حرام نيست ولي زني كه مي‏بيند مميّزي عن شهوة به او نگاه مي‏كند، بايد خود را بپوشاند. پس بين جواز كشف و جواز نظر ملازمه نيست.

صورت دوم: اگر به عنوان ثانوي بر كسي جايز باشد كه خود را نپوشاند، اين جواز ملازم با اين نيست كه ديگران نيز بتوانند نگاه كنند.

مثال اول: زني است كه به جهت شدّت جراحت نمي‏تواند موي خود را بپوشاند، بر او پوشاندن مو واجب نيست ولي اين جهت مجوز نگاه كردن اشخاص ديگر نمي‏شود.

مثال دوم: اگر به جهت دفع حرج يا ضرورت اجتماعي بر مردها پوشاندن مو واجب نباشد، نمي‏توانيم نتيجه بگيريم پس زنها نيز مي‏توانند به آنها نگاه كنند.

البته در دو حالت نگاه كردن نيز جايز مي‏گردد:

اول: اگر عنوان ثانوي در نگاه كردن نيز وجود داشته باشد.

دوم: در صورتي كه اختصاص تشريع جواز به يك طرف مستلزم لغويت باشد. مانند باب معالجه. اگر بر زن بيمار، مراجعه به پزشك جايز باشد ولي بر پزشك معالجه جايز نباشد (چون متوقف بر نگاه كردن به اجنبيه است و هيچ گونه اضطراري هم براي خود طبيب نيست) لغويت جواز مراجعه لازم مي‏آيد و مشكل مريض با جواز يك طرفه حلّ نمي‏شود. در اين حالت نيز نگاه كردن بر دكتر جايز است.

البته در غير اين دو صورت بين جواز كشف و جواز نظر ملازمه اقتضائي هست.

بنابر اين هر چند از صحيحه عبدالرحمن بن حجاج استفاده مي‏شود كه بر دختري كه به سن بلوغ نرسيده واجب نيست موي خود را بپوشاند ولي اين جواز چون به جهت اين است كه نابالغ اصلاً تكليف ندارد (= صورت اول) ملازم با جواز نظر نيست.

نظر مختار

ما در ادله مرحوم آقاي خوئي خدشه كرديم ولي در عين حال مدعاي ايشان صحيح است و مي‏توانيم از صحيحه عبدالرحمن بن حجاج جواز نظر را استفاده كنيم. اما به تقريبي ديگر.

اگر گفتند «الجارية لاتغطي رأسها من الاجانب حتي تحيض» و وظيفه ديگران را بيان نكردند، عرف مي‏فهمد كه ديگران نيز مي‏توانند به او نگاه كنند، و اين مطلب از مداليل لفظي نيست بلكه از اطلاق مقامي استفاده مي‏شود چون موقعي كه مي‏گويند بر دختربچه لازم نيست موي خود را از نامحرم بپوشاند، اگر نگاه نامحرم حرام باشد بايد تذكر بدهند كه البته نامحرم موظف است كه نگاه نكند زيرا اين موضوع براي نوع مردم مورد غفلت قرار مي‏گيرد و نياز به تذكر دارد، پس از تذكر ندادن و اطلاق مقامي استفاده مي‏شود كه ديگران نيز مي‏توانند نگاه كنند.

فرع چهارم: پوشاندن بدن مرد از نگاه صبيّه مميّز

اگر قائل شويم كه پوشاندن بدن از نامحرم بر مردان لازم نيست، نسبت به صبيّه نيز حكم مسأله روشن است. ولي اگر قائل شويم كه سيره متشرعه جاري شده كه متدينات به بدن نامحرم ـ به استثناء مقداري كه متعارفاً باز است ـ نگاه نمي‏كرده‏اند و متدينين نيز در معرض ديد بانوان نامحرم لخت نمي‏شده‏اند، مي‏گوييم پوشش از نگاه زنهاي نامحرم لازم است ولي در مورد صبيّه مميز هيچ دليلي نداريم كه مردها بايد ـ علاوه بر عورت ـ بدن خود را نيز بپوشانند.

بنابر اين بر مرد واجب نيست بدنش را از نگاه دختربچه نامحرم بپوشاند. حكم اين مسأله روشن است و ظاهراً بين فقهاء در آن اختلافي نيست.

فرع پنجم: پوشاندن بدن زن از نگاه صبي مميّز

آيا بر بانوان واجب است، در مقابل نگاه پسربچه مميّز خود را ـ به استثناء وجه و كفين ـ بپوشانند؟

مرحوم آقاي خوئي مي‏فرمايند: ظاهر آيه شريفه غض اين است كه تنها طفل غير مميّز از ابداء زينت مستثني است، پس زن حق ندارد كه زينت هاي مخفيه خود را به پسربچه مميّز اظهار كند ولي در مقابل دو روايت صحيحه هست كه صريحاً حكم كرده كه تا پسر بالغ نشده، بر زن واجب نيست خود را از او بپوشاند.[14]

صحيحه اول بزنطي

«روي احمد بن محمد بن ابي نصر عن الرضا (عليه السلام) قال: «يؤخذ الغلام بالصلاة و هو ابن سبع سنين و لاتغطي المرأة شعرها منه حتي يحتلم»[15]

صحيحه دوم بزنطي

«روي عبدالله بن جعفر في قرب الاسناد عن احمد بن محمد بن عيسي عن احمد بن محمد بن ابي نصر عن الرضا (عليه السلام) قال:«لاتغطي المرأة رأسها من الغلام حتي يبلغ الغلام»[16]

جمع بين اين دو روايت و آيه شريفه اقتضاء مي‏كند كه اطلاق مفهوم «او الطفل الذين لم يظهروا علي عورات النساء» را به صراحت اين دو روايت تقييد كنيم. چون نگاه طفل غير مميّز بر دو نوع است: شهواني و غير شهواني، مفهوم آيه شريفه مطلق است و دلالت مي‏كند كه زن بايد خود را از مطلق نگاه طفل مميز ـ شهواني و غير شهواني ـ بپوشاند. اين دو صحيحه پوشاندن از خصوص نظرهاي عادي (= غير شهواني) را واجب نمي‏داند بنابر اين بر زنان واجب است خود را از نگاه شهواني پسران مميّز بپوشانند و نسبت به نگاه غير شهواني آنها وظيفه‏اي ندارند.

بررسي فرمايش مرحوم آقاي خوئي

جمعي كه ايشان بين دو صحيحه بزنطي و آيه شريفه مي‏كنند قابل مناقشه است. چون ايشان مفهوم آيه را مطلق مي‏دانند و با صحيحه بزنطي تقييد مي‏كنند [17]ولي به نظر مي‏رسد كه مفهوم آيه مطلق نيست بلكه از ابتداء مخصوص نظر غيرشهواني است، شاهدش اين است كه روشن است كه هيچ يك از طوائفي كه در آيه شريفه استثناء شده‏اند ـ بجز ازواجهنّ و ما ملكت ايمانهنّ ـ نمي‏توانند نظر شهواني بكنند، پس منطوق آيه شريفه خصوص نظر غير شهواني را متعرض شده است و مفهوم آن نيز خصوص نظر غيرشهواني است پس اولاً مفهوم آيه مطلق نيست و ثانياً اختصاص آيه ـ ولو به قرينه روايات ـ به نظر غير شهواني صحيح نمي‏باشد چون مستلزم آن است كه فرد قطعي آيه (= نظر غير شهواني) را از تحت آن خارج كنيم.

نطر مختار در جمع بین دو صحيحه بزنطي و آيه شريفه ﴿و لايبدين زينتهنّ﴾[18]

مفهوم ﴿او الطفل الذين لم يظهروا علي عورات النساء﴾ اين است كه زن حق ندارد زينت‏هاي مخفي خود را به پسربچه مميّز نشان بدهد، زينت‏هاي مخفي مطلق است. صحيحه بزنطي «رأس» را از اطلاق مفهوم آيه شريفه خارج مي‏كند، در نتيجه (به مقتضاي صحيحه بزنطي) بر زنان لازم نيست كه سر خود را از پسربچه مميّز بپوشانند اما (به مقتضاي مفهوم آيه شريفه) موظفند ساير زينت‏هاي مخفي خود را بپوشانند. والله العالم.

«والسلام»