الجمعة 07 رَبيع الثاني 1446 - جمعه ۲۰ مهر ۱۴۰۳


خارج اصول/ برائت /جلسه 88 – 19 / 09 / 96

باسمه تعالی

خارج اصول/ برائت /جلسه 88 19 /09 / 96

خلاصه:

استاد معظم در جلسه گذشته با توجه به آیه 115 سوره توبه استدلالی بر برائت اقامه و سپس رد کردند. ایشان این جلسه به روایتی می پردازند که در سند آن عبدالاعلی وجود دارد و استدلال مرحوم آقای خویی بر وثاقت او را بررسی و رد می کنند.

تکمیل بحث عذاب قوم

دیروز بعد از بحث یکی از آقایان بعضی از آیات قرآن را ذکر کرد که عذاب قوم را عذاب اخروی قرار داده است. گفتیم ظاهر عذاب قوم عذاب عمومی است و اگر قرینه ای باشد رفع ید می کنیم و با دلیلی که قبلاً بیان کردیم منافات ندارد. اما بعد که مراجعه کردم دیدم قوم لزوماً برای عموم نیست و برای معنای عامی وضع نشده است، بلکه جمعی از افراد است که بینشان رابطه ای وجود داشته باشد، ولی گاهی ظواهر دلیل اقتضا می کند که هر چه این عنوان بر آن منطبق شود، کوچک، بزرگ، مکلف و غیر مکلف، همه را می گیرد. پس این که «اگر خداوند بخواهد قومی را گمراه می کند» را بر تمام افراد حمل کنیم و آن را قرینه برای عذاب دنیوی بدانیم، نمی تواند دلیل باشد و استظهار ما درست نیست، اما اشکالات دیگری دارد که باید بحث کنیم.

بررسی سند روایت

یکی از روایاتی که این آیه را معنا کرده روایتی است که عبد الاعلی در سندش قرار دارد. مرحوم آقای خویی بیاناتی راجع به عبد الاعلی دارد و ما هم عرایضی در کتاب الصوم داشتیم، همان را می خوانم و مطلبی هم الآن عرض می کنم. مرحوم شیخ مفید در رساله عددیه بیانی دارد که خیلی از فقها و از جمله آقای خویی به آن عبارت برای توثیقات اشخاص استدلال کرده اند، اما به نظر می آید که از آن وثاقت استفاده نمی شود. روایتی هست که درباره متصل یا غیر متصل بودن آن بحث شده است. می گویند بر فرض که روایت متصل بود و از امام علیه السلام نقل می شد، دلیلی بر وثاقت عبد الاعلی نداریم زیرا او توثیق نشده و ادله عامی که برای وثاقت او ذکر کرده اند محل مناقشه است. بنابراین نمی توانیم به اعتبار خبر حکم کنیم. مرحوم آقای خویی ضمناً فرمایشی دارد که قدری با اضافه عرض می کنم.

سه عنوان عبد الاعلی

سه عنوان به نام عبد الاعلی بن اعین هست که همگی از اصحاب امام صادق علیه السلام یا در این طبقه و کوفی هستند.

یک عنوان که مرحوم آقای خویی ذکر نکرده است و در رجال و فهرست مرحوم شیخ و رجال مرحوم نجاشی نیز وجود ندارد، عبد الاعلی بن اعین شیبانی است که یکی از برادران زراره است. نام وی در تکمله رساله ابو غالب زراری صفحه 190 و کتب عامه ذکر شده است.

دیگری عبد الاعلی بن اعین عجلی است که در رجال شیخ طوسی ذکر شده است. این شخص مسلماً غیر از برادر زراره است زیرا با این که ممکن است دو عنوان بر کسی منطبق شود اما دو عنوان مباین منطبق نمی شود. بنو عجل و بنو شیبان دو شعبه از قبایل ادنانی در مقابل قبایل قحطانی و از نواده های علی بن بکر بن وائل هستند و هر کدام به یکی از نواده های ابن وائل متصل می شوند. جایی می توان بین دو عنوان جمع کرد که یکی شعبه ای از دیگری و اعم و اخص باشد، مثلاً یکی هاشمی و دیگری موسوی باشد، اما بنو عجل و بنو شیبان مباین هستند.

عنوان دیگر عبد الاعلی بن اعین کوفی مولی آل سام از اصحاب حضرت صادق علیه السلام است. کتبی مانند معجم قواعد العرب نزد من نبود تا ببینم آیا آل سام از بنی عجل است یا نیست. اتحاد عجلی و مولی آل سام اشکال عقلی ندارد و ممکن است یکی تیره ای از دیگری باشد.

در مورد عجلی در رجال شیخ آمده است: عبد الاعلی بن اعین العجلی مولاهم، بالولاء با بنی عجل ارتباط دارد نه بالنسب. این که این شخص از دو جهت ارتباط ولایی داشته باشد مثلاً از جهت عتق و نزول، خلاف ظاهر است. ممکن است هر دوی این ها نسبی نباشند ولی خلاف ظاهر است که بنو عجل و بنی شیبان یکی بالولاء باشد و یکی بالنزول یا بالحلف، زیرا اگر مطلق بگذارند مراد بالولاء است یعنی آزاد شده آن قبیله است و اگر غیر از آن باشد در کتب رجال تصریح می کنند که محل او نازل شده یا پیمان بوده است.

البته مرحوم شیخ در رجال خود در باب اصحاب صادق علیه السلام عبد الاعلی مولی آل سام و عبد الاعلی بن اعین عجلی را ذکر کرده است ولی این امر دلیل بر تعدد نیست. آقای خویی خیلی مواقع این هایی که شیخ دو عنوان ذکر کرده است را دلیل بر استظهار تعدد می کند. اما این طور نیست، مرحوم شیخ وحدت این ها را احراز نکرده و دو عنوان آورده است، نه این که احراز تعدد کرده باشد. در اسانید یا در کتب گاهی جایی با یک عنوان و جای دیگر با عنوان دیگری ذکر شده است که ثبوتاً ممکن است یکی باشد ولی چون وحدت ثابت نشده و اطمینان به اتحاد پیدا نکرده، هر دو را ذکر می کند. به هر حال نتیجه احتمال عدم اتحاد این دو عنوان با علم به عدم اتحاد که ظاهر کلام مرحوم آقای خویی است، یکسان است و با احتمال عدم اتحاد هم نمی توان از توثیق عجلی – به عقیده آقای خویی – برای وثاقت مولی آل سام استفاده کرد، چون نتیجه تابع اخس مقدمتین است و همین که اتحاد این عنوان ثابت نشد، علم به عدم اتحاد را نتیجه می دهد.

استدلال آقای خویی برای توثیق عبد الاعلی

مرحوم آقای خویی می فرماید از دو راه عبد الاعلی بن اعین عجلی توثیق شده است. یکی این که نام وی در تفسیر منتسب به علی بن ابراهیم واقع است و در آن سیف بن عمیرة از عبد الاعلی بن اعین نقل می کند. دیگر این که شیخ مفید در رساله عددیه عبد الاعلی بن اعین عجلی را توثیق کرده است.

مناقشه در کلام مرحوم آقای خویی

فرمایش آقای خویی از دو جهت محل مناقشه است.

وجه اول این است که با این که ایشان بعداً تصریح کرده عبد الاعلی مولی آل سام نیز ابن اعین است و دو نفر عبد الاعلی بن اعین داریم، تمام توثیقات مطلق مربوط به عبد الاعلی بن اعین را در ذیل عنوان عبد الاعلی بن عجلی آورده اند. گویا تصور کرده اند که تنها عجلی ابن اعین است و کسی دیگر ابن اعین نیست. در رساله عددیه شیخ مفید دو جا که روات سی روز یا بیست و نه روز بودن ماه رمضان را ذکر می کند اسم عبد الاعلی بن اعین را آورده است و هیچ جا کلمه عجلی وجود ندارد.

عبد الاعلی بن اعین در رساله عددیه شیخ مفید و در تفسیر قمی، عبد الاعلی مولی آل سام است، زیرا راوی از عبد الاعلی بن اعین در رساله عددیه حماد بن عثمان است که راوی از عبد الاعلی مولی آل سام است و در هیچ جایی از عبد الاعلی بن اعین عجلی روایت نمی کند. راوی از عبد الاعلی بن اعین در تفسیر قمی سیف بن عمیرة است. روایتی که در رجال کشی ذیل عنوان عبد الاعلی مولی آل سام آمده را سيف بن عميرة از عبد الاعلی نقل کرده و نشان می دهد که سيف بن عميرة راوی از عبد الاعلی مولی آل سام است.[1] آقای خویی هم این مطلب را پذیرفته و این روایت را در ترجمه عبد الاعلی مولی آل سام آورده است.

وجه دوم مناقشه این است که ایشان وقوع شخص در تفسیر قمی را به عنوان توثیق عام قبول دارند ولی ما آن را تمام نمی دانیم که بحثش جای دیگر است.

رساله عددیه

توثیق عام بودن رساله عددیه شیخ مفید رحمه الله که در کلمات بسیاری از رجالیین وارد شده است نیز مطلب درستی نیست. شیخ مفید در این رساله بر خلاف بعضی از رسائل دیگر خود، قول به عدد که ماه رمضان همیشه سی روز است را رد کرده، می فرماید ماه رمضان به رؤیت وابسته است. وی در این رساله می فرماید راویان رؤیت «فقهای اصحاب ائمه و الأعلام الرؤساء المأخوذ عنهم الحلال و الحرام و الفتيا و الأحكام الذين لا يطعن عليهم و لا طريق إلى ذم واحد منهم و هم أصحاب الأصول المدونة و المصنفات المشهورة» هستند.[2] بعد روایات رؤیت را ذکر می کند و در یکی از آن ها نام عبد الاعلی بن اعین در روات وارد شده است. ایشان خیلی جاها در معجم رجال الحدیث به این عبارت تمسک می کند و درباره اشخاص دیگر می گوید شیخ مفید در عددیه توثیق کرده است و ما هم به اعتماد آن توثیق می کنیم.

در این جا اشتباهی عمومی واقع شده است و طبعاً هم اشخاص اشتباه می کنند و خیال می کنند که شیخ مفید تمام افرادی را که بعداً در سند روایت رؤیت ذکر می کند واجد اوصاف فوق دانسته، آن ها را توثیق می کند ولی این گونه نیست و ایشان نمی خواهد بگوید همه این راویان دارای چنین اوصافی هستند. در همین بحث ما عبد الاعلی بن اعین یا عبد الاعلی مولی آل سام را نه شیخ طوسی در فهرست آورده و نه نجاشی در رجال خود و اگر وی از أصحاب الأصول المدونة و المصنفات المشهورة باشد، بعید است که شیخ طوسی که شاگرد بزرگ شیخ مفید است یا نجاشی که مصنفات شیعه را می گوید این مطلب را متوجه نشده باشند و در کتب فهارس نام او ذکر نشده باشد. یکی از راویان محمد بن سنان است که هم جزء روایان روایت عددیه است و هم روایت رؤیت، زیرا شیخ مفید دلیل طرفین را ذکر می کند، هم آن هایی که عددی هستند و می گویند همیشه ماه رمضان سی روز است و هم کسانی که رؤیتی هستند.

پس هم چنان که مرحوم شیخ مفید درباره محمد بن سنان اثباتاً و نفیاً نظر ندارد، نمی خواهد بگوید همه افرادی که ذکر می کنم واجد اوصاف فوق هستند. عبد الاعلی بن اعین هم قطعاً از اصحاب الاصول المدوّنه و المصنّفات المشهوره نیست. اصلاً به او کتاب نسبت نداده اند. ایشان می خواهد بگوید روایات را شخصیت هایی نقل کرده اند که هیچ نقطه ضعفی در مورد آنان نمی توان گفت و واجد شرایط فوق هستند. بعد به عنوان تأیید که مسئله شکل متواتر بگیرد، روایات افراد ضعیف را هم ضمیمه کرده است و این امر اشکالی ندارد.

پس این که آقایان در بعضی از موارد اختلاف در توثیق و تضعیف راویان می گویند نظر مرحوم شیخ مفید در رساله عددیه با دیگران مخالف است، درست نیست و عبارت رساله دلیل بر مخالفت نیست. یکی از شواهد برای این که شیخ مفید نمی خواهد توثیق کلی ذکر کند، این است که اسامی اشخاص متعددی را ذکر می کند که هیچ جا اسمی از آن ها نیست و فقهای اصحاب و صاحب مصنفات مشهوره و… نمی تواند بر این همه عناوین منطبق شود. ایشان می خواهد بفرماید این روایات را اشخاص معتبر نقل کرده اند اما لازمه نقل آنان این نیست که کسی دیگر هم نقل نکرده باشد. این مطلب جاهای مختلف رجال برای توثیق و تضعیف تأثیر دارد.

اما بیانی هم برای توثیق عبد الاعلی بن اعین هست که بماند برای بعد.

اللهم صل علی محمد و آل محمد


[1]. رجال کشی، ص 319 «ما روي في عبد الأعلى مولى أولاد سام: حمدويه قال حدثنا محمد بن عيسى بن عبيد عن علي بن أسباط عن سيف بن عميرة عن عبد الأعلى قال قلت لأبي عبد الله (ع) إن الناس يعيبون علي بالكلام و أنا أكلم الناس فقال: أما مثلك من يقع ثم يطير فنعم و أما من يقع ثم لا يطير فلا».

[2]. الرد على أصحاب العدد، ص 25 : و أما رواه الحديث بأن شهر رمضان شهر من شهور السنة يكون تسعة و عشرين يوما و يكون ثلاثين يوما فهم فقهاء أصحاب أبي جعفر محمد بن علي و أبي عبد الله جعفر بن محمد و أبي الحسن موسى بن جعفر و أبي الحسن علي بن موسى و أبي جعفر محمد بن علي و أبي الحسن علي بن محمد و أبي محمد الحسن بن علي بن محمد ص و الأعلام الرؤساء المأخوذ عنهم الحلال و الحرام و الفتيا و الأحكام الذين لا يطعن عليهم و لا طريق إلى ذم واحد منهم و هم أصحاب الأصول المدونة و المصنفات المشهورة و كلهم قد أجمعوا نقلا و عملا على أن شهر رمضان يكون تسعة و عشرين يوما نقلوا ذلك عن أئمة الهدى ع و عرفوه في عقيدتهم و اعتمدوه في ديانتهم.