نظر به نساء اهل ذمه – ایه شریفه ی غض بصر
بسم الله الرحمن الرحيم
1377/8/6
نظر به نساء اهل ذمه – ایه شریفه ی غض بصر
خلاصه درس قبل و اين جلسه:
بحث در اين بود كه از جواز نظر به كفار در دو مورد استثناء شده است:
الف ـ نظر با تلذذ، بعضي از فقهاء و مرحوم آقاي خوئي (ره) بر حرمت نظر با تلذذ به آيه شريفه «قل للمؤمنين يغضوا من ابصارهم» ـ با دو تقرين متفاوت ـ استدلال كردهاند، در اين جلسه به نقل و نقد كلام ايشان ميپردازيم.
ب ـ نظر با ريبه، مرحوم آقاي خوئي (ره) براي حرمت نظر بات ريبه به ياه شريفه «والذين هم لفروجهم حافظون» تمس كردهاند. در اين جلسه كلام ايشان را هم بررسي ميكنيم. به نظر استاد ميتوان به ايه شريفه «فلا تخضعن بالقول فيطمع الذي في قلبيه مرض» استدلال كرد، هر ند دلالت اين ايه نيز محل تأمل است.
مسأله 27:
«يحجوز ا لنظر الي نساء اهل الذمة بل مطلق الكفار مع عدم التذّذ و الريبة ـ أي خوف الوقوع في الحرام ـ»
مرحوم سيد (ره) ميفرمايند: نظر به اهل ذمه بلكه مطلق كفار در دو صورت حرام است:
صورت اول: نظر با تلذذ
صورت دوم: نظر با ريبه، نظر با ريبه يعني نظري كه معرضيت برا وقوع در رام داشته باشد؛
الف ) صورت اول:
نظر به كافر با تلذّذ حرام است.
1 ) استفاده از آيه «غض بصر» براي حرمت مطلق نظر:
براي اثبات حرمت به آيه شريفه «قل للمؤمينن يغضوا من ابصارهم» تمسك شده است. به اين بيان: «باز بودن چشم» مقدمه است براي «نگاه كردن» و اگر بخواهيم جلوي «نگاه كردن» را بگيريم ميتوانيم مستقيماً بگوييم «نگاه نكن» و ميتوانيم نيه از مقدمه آن بكنيم و بگوييم كه «چشمت را ببند». و روشن است كه تعبير دوم ابلغ و رساتر است و حرمت را بهتر ميرساند. هم چنان كه در روات امحضر آمده كه هنگام عبور حرضرت صديقه طاهره (سلاام الله عليها) براي نگاه نكردن دستور داده شده كه «غضوا ابصاركم ياغضوا الابصار حتي تجوز فاطمة سلام الله عليها».
بنابراين آيه شريه، دلي حرمت نظر مطلقاً ـ عن شهوة و عن غير شهوة ـ ميباشد و از دليل خارج، جواز نظر غير شهواني به اهل ذمه و كفار استفاده ميشود، پطن نظر با تلذذ در عموم حرمت آيه بافي ميماند.
2 ) فرمايش مرحوم آقاي خوئي (ره):
اولاً: ترك احدا لضدين مقدمه تحقق ضد دييگر نيست، به خصوص در ضديني كه «لهما ثالث».
در مسأله ما نيز بيش از دو امر است كه با يكديگر متضادند: 1 ـ بستن چشم 2ـ نگاه كردن 3 ـ باز بودن چشم همراه با ايجاد مانع از نگاه كردن.
ثانياً: چنين استعمالي غير متعارف است. ما هر چه تتبع كرديم وردي را نيافتيم كه براي نهي از ذي المقدمه از مقدمه آن نهي كرده باشند. بلكه چنين كاربردي در استعمالات متعارف بيمعني است، به خصوص در ضديني كه «لهما ثالث».
ثالثاً: دستور «غضوا الابصار» در روايت محشر به معناي نگاه نكردن ينست، بلكه گوشهاي از مراسم تجليل از حضرت زهرا ـ سلام الله عليها ـ را حكايت ميكند كه دستور ميرسد كه همه خلايق چشم ّها را ببندند وخود را در برابر عظمت حضرت چون نابينايان قرار دهند.
معناي آيه شريفه چيست؟
ايشان ميفرمايند: پس، از اينكه ميدانمي:
الف ـ مراد از آيه شريفه بستن چشم به معناي حقيقي آن ينست.
ب ـ غض بصر كنايه از نگاه كردن نيست. زيرا اولت قرينهاي ميخواهد كه وجود ندارد. ثانياً كاربردي غريب و ناآشنا است. ثالثاً «من» در آيه شريه قرينهاي است كه چنين معنايي اراده نشده است. (توضيح اين مطلب خواهد آمد)
بنابر اين معناي آيه شريفه اين است: از غير همسارن و كنيزكانتان صرف نظر كنيد و آنها را كالعدم فرض نماييد. ابته آيه شريفه مطلق ارتباطات (حتي ارتباطات غير شهواني مثل خيد و فروش و صحبتهاي عادي) را نفي نميكند بكله از كلمه «من» كه در آيه آمده، استفاده ميبوشد كه استمتاعات جنسي از غير همسر و كنيزتان صرف نظر كنيد.[1]
بنابر اين از كلمه «من» در آيه شريفه، دو نكته استفاده ميشود:
الف ـ مخصوص استمتاعات جنسي و حرام است نه مطلق ارتباطات.
ب ـ «يغضّوا من ابصارهم» به معين «ترك نظر» نيست. چون اگر آيه كنايه از ترك نظر باشد و بگويد 0از برخي از نگاههايتان دست برداريد آيه مجمل ميشود و دليل حرمت نظر نميبشد. (پايان فرمايش مرحوم آقاي خوئي ره)
3 ) نقد استا مد ظله:
جهاتي از فرمايش ايشان براي ما قابل قبول نيست. بلكه بسياري از جهات فرمايش ايشان هيچ صورت استدلالي ندارد.
1 ـ ايشان ميفرمايند: از «من» استفاده ميشود كه از خصوص استمتاعات جنسي بايد صرف نظر شود و اترباطات ديگر مانعي ندارد.
اين مطلب قابل مناقشه است چون حداكثر از «من» استفاده ميشود كه صرف نظر كردنِ مطلق مرود نظر نيست بلكه «فيه تفصيل» ولي چه تفصيلي؟ «من» مشخص نميكند و از كجاي مفهوم «من» اختصاص به استمتاع جنسي استفاده ميشود؟
2 ـ فرمودهاند كه «امر به يكي از اضداد در مقام نهي از تحقق ضد ديگر غير عرفي است و ما چنين استعمالي را نيافتيم. بنابر اين «يغضوا من ابصارهم» به معناي «ترك نظر» نيست بلكه به معناي «صرف نظر كردن» است و به منظور نهي از «استمتعاع» گفته شده است.
اين كلام هم خالي از مناقشه ينست چون «صرف نظر كردن» و «استمتاع» نيز ضديني هستند كه «لهما ثالث»، پس بايد امر كردن به «صرف نظر» براي نهي از «استمتاع» نيز غير عرفي باشد.
3 ـ مطلبي كه در باب ضد گفته شده كه «تضاد، تمانع نميآورد و فعل هر ضدي مقدمه ترك ضد ديگر نيست وبالعكس»، يعني نفس تضاد، قتضاي تمانع نميكند و سبب نميشود كه يكي از ضدين علت ترك ديگري گردد ولي مانعي ندارد كهدر موردي يكي از ضدين به جهت ديگري مقدمه ترك ضد ديگر باشد. كما اينكه «عدم الشرط» با «وجود مشروط» تضاد دارد، در حالي كه «تركِ عدم شرط» (يعني وجود شرط) جزء العلة براي «وجود مشروط» است و مسأله ما از اين قببيل است، درست است كه بين «بستن چشم» و «نگاه كردن» تضاد هست لوي چون از شرائط و مقدمات نگاه كردن»، «باز بودن» چشم است، پس با بستن چشم، شرط نگاه كردن منتي ميباشد. بنابر اين «بستن چشم» سبب ميشود كه «نگاه كردن» محقق نشود و وجود يك ضد، علت ترك ضد ديگر ميشود و اين امري وجداني و واحض است.
4 ـ براي نهي از «نگاه كردن» تعبير «غض بصر» و بستن چشم كاملاً عرفي است. مثلاً كسي كه ميخواهد لباسش را عوض كند، ميگويد: «چشمت را ببند تا لباسم را عوض كنم» و معلوم است كه بستن چشم كنايه از «نگاه نكردن» است، لذا اگر از اطلاق بيرون هم برود، كافي است. بلي چون ستن چشم راحتترين راه است با اين تعبير باين شده و الا خصوصيتي براي آن فهميده نميشود. و لذا اگر چشمش را ببندد يا بيرون برود يا پشتش را بكند يا پردهاي را بيندازد و … فرقي نميكند.
خلاصه: چشمت را ببند، يعني نگاه نكن و اين كاملاً عرفي است.
5 ـ در روايتِ عبور حضرت زهرا (سلام الله عليها) در روز محشر، بعيد است معناي حقيقي آن مراد باشد. مثلاً بگوييم اگر كسي را سرا پايين اندخت و چشمها را به زانو چشبايند، عمل به احترام نشده است. عرف چنين نميفهمد[2].
6 ـ در كلام مرحوم آقاي خوئي بين غمض العين و غض العين خلط شده است. لفظي كه به معناي صرف نظر كردن است، غمض العين است نه غض العين.
خلاصه ما در بين غض بصر (چشم بستن) و ترك نظر يك فرق معتنابهي نميفهميم و هر دو دلالت بر نگاه نكردن ميكند.
معناي آيه شريفه:
«غض بصره» يعني نگاهش را پايين انداخت، «غض نظر» يعني پايين آوردن نگاه، خيره نگاه نكردن، نيملا نگاه كردن و فرقي نيست بين «غض طرفه و غص من طرفه»، «غض عينه يا غض من عينه» تمام اينها يعني چشمش را زير انداخت[3] «قل للمؤمنين يغضوا من ابصارهم» يعني به مؤمنين بگو كه ديهاشان را پايين بيندازند، وقت پايين مياندازند قهراً دست نميبينند. خلاصه خيره نگاه نكنند. از آيه شريف بيش از اين استفاده نميشود.
آيا طبق اين تفسير، آيه شريفه اطلاق دارد، يا نه؟ برخي گفتهاند حذغ متعلق دليلِ عموم است. نظرات ديگري هم در مسأله هست كه به تناسب كلام سيد در مسائل آينده بحث خواهيم كرد.
تفسير ديگر آيه شريفه:
اگر غض البصر به معناي بستن چشم باشد و از «من» تنبعيض بفهميم آيه مجمل ميشود و به اطلاق آن نميتوان تمسك كرد، زيرا «بصر» دو معني دارد: 1 ـ خود چشم 2 ـ قوه بينايي، تبعيض در خود اينها كه معني ندارد بلكه تبعي در استفاده از چشمها قوه باصره است. و آيه شريفه استفاده از اينها را محدود ميكند و ميفرمايد در نگاهتان د نگاه داريد و نگاههاي ناروا نكنيد. حد نگاه چيست؟ حد نگاه را سنّت مشخص ميكند. ممكن است حد نگها به اعتبار مرئي باشد كه به برخي امور نميشود نگاه كرد و به برخي مانعي ندارد. و ممكمن است به اعتنبار كيفت رؤيت باشد كه نگاه با شهوت يا ريبه يا … جايز نيست و بدون اينها مانعي ندارد. يا احد الامرين براي حرمت كافي است و يا …، به هر حال آيه شريفه از اين جهت مجمل است و براي مشخص كردن گاههاي حرام بايد به سنت مراجعه كنيم.
بنابر اين معني آيه شريفه، قطعاً اطلاق ندارد كه به آن تمسك كنيم و بايد با مراجعه به سنت حد و حدودت نگاه حرام مشخص شود.
مرحوم آقاي خوئي ره ميفرمايند: «بعد از اينكه از آيه شريفه حرمت نگاه شهواني استفاده شد، پس چنان چه روايتي به طور مطلق دلالت بر واز نظر كرد، آنرا تقييد ميكنيم و حمل ميكنيم بر نظر غير شهواني».
نقد استاد مد ظله:
اگر دلالت آيه را بپذيريم، اين كلام تمام نيست. زيرا نسبت آيه شرفه و ادلهاي كه از آنها جواز نظر مطلقاً استفاده ميشود، عموم و خصوص من وجه است.
توضيح آن كه ادله مجوزه، از نظر مورد، اخص هستند يا در خصوص كسي است كه قسد ازدواج دارد يا در مورد كار است يا در ورد خريد امه است يا در مودر اعراب است يا در مورد اهل تهامه است و يا …، البته از نظر كفيت نظر، مطلق است و شامل «نظر عن شهوة» نيز ميشود.
و در مقايل، آيه شريفه هر چند از نظر مورد اعم است لكن از نظر كيفيت نظر منع از خصوص نظر شهواني ميكند، و در مدر اجتمع هيچ كدام بر ديگري تقدم ندارند و حجت نيتسند و ما بايد به ادله ديگر مراجعه كنيم، و آن ادله عمومات جواز نظر است، اگر داشته باشيم والا اصالة الحل و خود مرحوم آقاي خوئي اصل اولي را جواز نظر ميداند.
خلاصه اگرا طلاق ايه شريفه را تمام دبانيم و ادله مجوزه نظر را از جهت كفيت نظر، مطلق بدانيم و بگوييم شامل «نظر عن شهوة» هم ميشود، در ماده اجتماع بايد قائل به جواز نظر شويم.
ب ) صورت دوم:
نظر به كفار با ريبه (يعني نظري كه معرضيت براي وقوع در حرام داشته باشد.)
1 ) مرحوم آقاي خوئي ره مي فرمايند:
براي حرمت نظر با ريبه ميتوان به اين آيه شريفه «والذين هم لفروجهم حافظون، الا علي ازاواجهم او ما ملكت ايمانهم فانهم غير ملومين، فمن ابتغي وارء ذلك فاؤلئك هم العادون» (مؤمنون آيه 5) تمسك كرد.
تقريب استدلال: حفظ هر چيزي به تناسب خودش غاست. اگر گفتند مالي را حفظ كيند يعني بايد در معرض تلف شدن نباشد. از ايه استفا كه حفظ فرج لازم است «والا فاولئك هم العادن»، در روايات آمده كه مراد از آيه حفظ فرج از زنا است، يعني بايد فرج از معرضيت براي زنا حفظ شود و از اموري كه چنين معرضيتي را ايجاد ميكند، پرهيز شود. پس نگاهي كه خوف وقوع در زنا در آن هست و با معرضيت زنا همراه است، حرام ميباشد.
2 ) نقد استاد مد ظله:
فرمايش آقاي خوئي (ره) صحيح است، لكن اخص از مدعي است. «ريبه» خوف وقوع در محرمات است مطلقاً نه خصوص زنا. و سيد مدعي است كه نگاهي كه خوف آن است كه منجر به لمس حرام، يا تقبيل حرام يا زنا و .. شود، حرام است و آيه شريفه فقط حرمت نگاهي را اثبات ميكند كه در آن خوف وقوع در زنا باشد.
3 ) استدلال استاد بر حرمت نظر با ريبه به آيه شريفه «فلا تخضعن بالقول …»:
به نظر ما به آيه شريفه «فلا تخضعن بالقول فيطمع الذي في قلبه مرض» (احزب 32) ميتوان تمسك كرد. از آيه شريفه استفاده ميشود كه زنان نبايد با قنج و دلال صحبت كنند، به جهت آن كه دل ناپاك را به طمع مياندازد و به تمتعات منهي بكشاند، جايز نيست. پس نگاهي كه معرضيت برايحرام دارد و دل ناپاك را به دنبال خود ميكشاند، بايد پرهيز كرد.
تأملي در دلالت آيه شريفه:
ظاهر فرمايش فقهاء (رضوان الله عليهم) اين است كه نظر با ريبه محرم نفسي است ولي از آيه شريفه بيش از حرمت طريقي استفاده نميشود، بنابر اين نگاهي كه خوف وقوع درحرام در آن بود، اگر عملاً منتهي به وقوع در حرام نشد، كشف ميشود كه چنين گاهي حرام نبوده است. چون مفسده، مفسده طريقي بوده است و از انتفاء ذوالطريق كشف ميشود كه در طريق نيز مفسدهاي نبوده است.
منبع اصلي بحث: «قرآن كريم»
1 ـ عروة الوثقي
2 ـ مستند العروة الوثقث آية الله خوئي (ره)
3 ـ بحار الانوار مرحوم مجلسي (ره)
4 ـ كتب لغت
«والسلام »
[1] ـ المباني في شرح العروة: والحاصل ان هذه الاية اجنبية بالمرة عن انظر الرجل الي المرأة أو العكس و انما هي واردة في مقام الامر بقطع نظر كل من الجنسين عن الاخر و عدم الطمع فيه فيما يختص بالاستمتاعات الجنسيه.
[2] ـ شاهد كلام استاد مد ظله برخي از روايات محشر است و از آنها معلوم ميشود كه اين دستور براي ترك نظر است:
روايت ابن عباس از حضرت امير المؤمنين (عليه السلام) كه پيامبر (صلي الله عليه و آله) به حضرت زهرا (سلام الله عليها) داستان محشر را فرمودند: … ثم ينادي مناد من تحت العرض يسمع الخلئق: غضّوا ابصاركم حتي تجوز فاطمة بنت محمد (صلي الله عليه و آله) و من معها. فلا ينظر اليكِ يومئذ الا اباهيم خليلي الرحمن و علي بن أبي طالب و … (بحار ج 8، ص 54)
عن النبي (صلي الله ليه و آله): … يا معشر الخلئق غضوا ابصاركم لتجوز فاطمة بنت محمد سيدة نساء العالمن علي الصراط. فتغضّ الخلائق كلهم ابارهم .. لايبقي احد يوم القيامة الا غض بصره عنها الا محمد و لي و … (بحار ج 8، ص 68).
[3] ـ اصل الغعض النقصان والخفض، الغضاضة: الفتور في الطرف، غض و اغض اذا داني بن جفنيه و لم يلاق، غض طرفه و بصره كفه و اخفضه و كسره ياقل: غض من بصرك و غض من صوتك. غض من اي وضع و نقص من قدره و منه قوله تعالي: و اغضض من صورتك و في حديث العطاس: اذا عطس غض صوتهاي خفضه و لم يرفعه. في الحديث كان اذا فرح غض طرفه اي كسره و اطرق و لم يفتح عينه و عن النبي (ص) في غزوة احد: غضوا ابصاركم و غضوا علي النواجحد يعني در حمله كردن به دشمن خيره نشويد. و عن علي (ع) في غزوة صفين: غضوا الابصار فانه اربط للجأش و اسكن للقلوب در حمله كردن نگاه را پايين بيندازيد كه مايه شجاعت و قوت قلب است. (برگرفته از كتب لغت و حديث)
