تاریخ ولادت ابن ندیم
تاریخ ولادت ابن ندیم
آقای واعظ‌زاده خراسانی از من پرسید که مرحوم حاج شیخ عباس قمی تاریخ ولادت ابن ندیم را در الکنی و الألقاب[1] ذکر کرده ولی معلوم نیست از کدام مصدر اخذ کرده است؟
من پس از مراجعه، متوجه شدم این را از مقدّمه چاپ اول الفهرست در مصر گرفته است؛ زیرا عبارتهای حاج شیخ عباس در شرح حال ابن ندیم عین عبائر مقدمه الفهرست است مثلاً در مقدمه آمده است:
و قد ذکروا أنّه کان وراقاً، و یصف بعض الکتب أیضاً بأنّه کان کاتباً، و کلتا الحرفتین أعانه علی تألیف هذا الکتاب، فالوارقة کانت حرفة احترفها کثیر من العلماء، و وظیفتها انتساخ الکتب و تصحیحها و تجلیدها و التجارة فیها، فهذا المهمّة کانت تقوم فی ذلک العصر مقام الطباعة فی عصرنا… .[2]
و حاج شیخ عباس هم عین همین عبائر را نقل کرده است. نویسنده مقدمه الفهرست علی رغم تلاش زیاد، تاریخ ولادت و نیز تاریخ دقیق وفات ابن ندیم را نیافته است و به ذکر شواهدی از درون کتاب الفهرست دالّ بر زمان تألیف و حیات وی می‌پردازد؛ از جمله می‌نویسد:
فالذی یظهر أنّ المؤلف کتب نسخته سنة 377 و کان یترک فیها بیاضاً یملؤه بما یجده بعد ذلک أو یضع علی النسخة تعلیقات فی ازمنة مختلفة، یدل علی ذلک قوله في ترجمة المرزبانی: «أنّ مولده فی جمادی الآخرة سنة 297 و یحیا إلی وقتنا هذا و هو سنة 377… و توفّی سنة 378» … .[3]
حاج شیخ عباس پنداشته است که ضمیر «مولده» به ابن ندیم بر می‌گردد، لذا در الکنی و الألقاب نوشته است: «حکی انّه کانت ولادته فی جمادی الآخرة سنة 297»!
من بر چاپ قدیم الفهرست حاشیه زده بودم. مرحوم رضا تجدد هم متن عربی الفهرست را چاپ کرد و هم ترجمه آن را و در مقدمه ترجمه اش نقدهایی از من، جلال همایی و دکتر سید جعفر سجادی نقل و مطالب مرا رد نکرده[4] ولی مطالب آن دو را پاسخ داده است. (ذی حجه 1429)
[1]. الکنی و الألقاب، ج1، ص 440؛ هدیة الأحباب (طبع کنگره بزرکداشت محدث قمّی)، ص164.
[2]. الفهرست طبع الرحمانیة بمصر سنة 1348، ص «ج».
[3]. الفهرست، طبع الرحمانیة، ص «ب».
[4]. الفهرست، ترجمه رضا تجدّد، ص پنج و شش مقدمه:
«فاضل محترم آقای سید موسی زنجانی از قم انتقاداتی به این خلاصه نوشته بودند:
1. در مقدمه ترجمه فهرست ابن ندیم تاریخ ولادت ابن ندیم را به نقل از کتاب هدیة الأحباب تألیف مرحوم حاج شیخ عباس قمی در سال 297 هجری ذکر شده و مطابق آنچه در آن ترجمه نوشته شده و بنده هم قبلاً تتبّع کرده‌ام، قبل از مرحوم محدث قمی این تاریخ در کلام احدی دیده نشده و اطلاعات تراجمی آن مرحوم بسیار محدود و اگر فرضاً در کتاب در دسترس نیست تاریخ مزبور را پیدا کرده بود، علی القاعده مأخذ آن را نشان می‌داد. مرحوم قمی در ترجمه ابن ندیم عین عبارات مقدمه‌ای را که یکی از فضلاء مصر برای چاپ الفهرست در مصر نوشته شده وارد نموده بدون اینکه کوچکترین تغییری در عبارات آن داده باشد. فقط مقداری از اواسط مقدمه را اسقاط کرده است. در آن مقدمه تاریخ ولادت را به طور تحقیق بیان نکرده، فقط از بعض کلمات ابن ندیم به طور تقریب مطلبی نوشته، از جمله ابن ندیم در باره مرزبانی نقل کرده: «و ذکره- ابن ندیم – فی ترجمة المرزبانی أنّ مولده کان فی جمادی الآخرة 297، الخ» و مرحوم قمی خیال کرده است که مرجع ضمیر «مولده» ابن ندیم می‌باشد و آن را سال و ماه تاریخ ابن ندیم پنداشته است.
2. ابن ندیم در باره ابو طالب انباری (صفحه 366) نوشته که از فرقه بابوشیه بوده. از این فرقه در هیچ یک از کتب ملل و نحل اسم برده نشده و در ترجمه هم به این معنا توجّه داده نشده که ممکن است «بابوشیه» محرّف «بوباشیه» باشد، چون در ترجمه انباری کلمه «بوباش» آمده؛ ولی ظاهراً کلمه «بابوشیه» محرّف «ناووسیه» است، زیرا شیخ طوسی در کتاب فهرست در بسیاری از موارد از فهرست ابن ندیم استفاده کرده و در مواردی بدون ذکر اسم، عین عبارت ابن ندیم را در کتاب خود ایراد کرده، از جمله در ترجمه شخص مزبور همان عبارت ابن ندیم را ذکر کرده فقط در مورد«بابوشیه»، «ناووسیه» ذکر کرده است.
１. «بابیه، حشویه» ص 335 ظاهراً «نابته حشویه» است چنانکه زمخشری در اساس البلاغة نوشته: «و هذا قول نابتة، و النوابت هم الحشویة».
２. در صفحه 413 «بن جریح» آمده و صحیح آن «بن جریج» با جیم اول و آخر است.
３. در پانوشت صفحه 350 «ابو طاهر حسن بن ابو سعید جنانی» آمده و صحیح آن «جناب» با باء بعد از الف است.
４. در چاپ جدید الفهرست به تصحیح أیمن فؤاد سیّد، به اهتمام مؤسسه الفرقان موارد مذکور چنین آمده است:
ج۱، ص 693،: «قیل: إنّه من الشیعة البانوشیّة. قال لی أبو القاسم بوناش بن الحسن…»؛
ج1، ص643: «نابتة الحشویة»؛
ج2، ص 86: «عبد الملک بن عبد العزیز بن جُرَیْج».
