همسایه‌داری؛ اخلاق فاطمی
بسم الله الرحمن الرحیم
همسایه‌داری؛ اخلاق فاطمی
آداب همسایه‌داری
ازجمله سفارشات ماندگار و شیرین اخلاقی حضرت صدیقه طاهره سلام‌الله علیها، این عبارت معروف است: «الجار ثمّ الدار»؛ اول همسایه بعد خانه! به بهانه ماه جمادی الثانیه، ذیلاً به برخی از مهم‌ترین آداب همسایه‌داری اشاره می‌کنیم.
خوش‌اخلاقی با همسایه
از ضرورت‌های همسایه‌داری، سعی در خوش‌اخلاقی با همسایگان است زیرا انسان در طی شب و روز پیوسته با آنان در تعامل است و اصل ارتباط و مهرورزی بین مؤمنین که از اصول اخلاق در سبک زندگی اسلامی است، ایجاب می‌کند که محور روابط با نزدیک‌ترین کسان ازجمله همسایگان، بر خوش‌اخلاقی باشد. پیامبر نقل فرموده است: خوش‌رفتاری با همسایه خانه‌ها را آباد و مرگ را به تأخیر می‌اندازد. امام صادق (ع) نیز حسن خلق با همسایگان را دلیل مسلمانی و نشانه آن برشمرده و می‌فرماید:خوشهمسايه باش با همسايهات تا مسلمان باشى.
رازداري و عیب‌پوشی
زيستن طولاني افراد در يك محل به‌تدریج موجب می‌شود كه همسايگان از اسرار يكديگر مطلع شوند. آشكار ساختن اسرار همسایگان و فاش كردن عيوب آنان در نزد این‌وآن كار ناپسندي است و مؤمن نبايد در كار دیگران تجسس كند و دنبال يافتن عيب آنان باشد و اگر برحسب اتفاق بر رازی آگاه شد بايد آن را مخفي كند و مصداق اين مثل كه خدا می‌بیند و می‌پوشد همسايه نديده می‌خروشد نباشد. همسایه باید اگر به‌صورت اتفاقي، از رازي آگاه شد، آن را پنهان بدارد، چنانکه امام سجاد(ع) می‌فرماید: حق همسايه اين است كه در غياب (آبروى) او را حفظ كنى.
و در ادامه می‌فرماید: حق همسايه اين است كه … اگر تصادفاً و بدون قصد و تعقيب به عيبى برخوردی، بايد سينهات دژى محكم و پردهاى مستحكم باشد كه با سر نيزه هم نتوان بدان راز دست يافت.
اجازه به هنگام ورود
ازجمله حقوقي كه همسايگان بر عهده يكديگر دارند اجازه گرفتن به هنگام ورود به منزل يكديگر و استيناس است. این دستور صریح خداوند است که برای ورود به منزل دیگران اجازه بگیرید و بدون اجازه هرگز وارد نشوید:
اي آن كسانيكه كه ايمان آورديد داخل مشويد در خانه‌هايي كه غير خانه خودتان است تا آنكه دستوری طلبيد و سلام كنيد بر اهلش.
چه‌بسا می‌شود كه صاحب‌خانه در حالی قرار دارد كه نمی‌خواهد كسی او را به آن حال ببيند و یا از وضعی كه دارد با خبر شود از اينجا معلوم می‌شود كه مصلحت اين حكم پوشاندن عورات مردم و حفظ احترام ايمان است. پس وقتی شخص داخل شونده هنگام دخولش به خانۀ دیگری، استيناس كند و صاحب‌خانه را از استيناس خود آگاه سازد و بعد داخل شده و سلام كند در حقيقت او را در پوشاندن آنچه كه بايد بپوشاند كمك كرده و نسبت به خود ايمنش داده و معلوم است كه اين شيوه پسنديده، مايه استحكام اخوت و الفت و تعاون عمومي بر اظهار جميل و ستر قبيح است. البته باید این را نیز مدنظر قرارداد که اگر همسایه آمادگی نداشت و اجازه ورود نداد، هرگز نباید متوقعانه ناراحت شویم و به ما بربخورد و برنجیم زیرا این موقعیت دقیقاً برای ما هم پیش خواهد آمد.
حس تعهد و مسئولیت دائمی
احساس تعهد و مسئولیت در مقابل همسایگان، از وظایفی است كه در منابع روایى به آن سفارش شده است. چنانکه حضرت محمد صلی الله علیه و آله فرمود: شایستگان (برگزیدگان) شما، صاحبان خرد هستند. سوال شد: صاحبان خرد چه كسانى هستند؟ فرمود: آنان صاحبان اخلاق نیكو، بردباری‌های متین، صله ارحام، نیكى به پدر و مادر، و متعهدان نسبت به همسایگان و یتیمان بوده، اطعام كرده، سلام كردن را ترویج می‌نمایند و نماز می‌گذارند درحالی‌که مردم در خواب غفلت فرورفته‌اند.
اهتمام به رفت‌وآمد معتدلانه با همسایه
يكي از رفتارهاي اجتماعي، دیدوبازدید بین مؤمنین و به‌ویژه همسايگان است. اهتمام به سر زدن به مؤمنان يكي از خصايل نيكو و ارزشمند دين اسلام شمرده می‌شود. اسلام پيروانش را به رفت‌وآمد با یکدیگر دعوت كرده و پاداش‌هاي بزرگ و ارزنده‌اي به‌ویژه براي مهمان‌نوازي تعيين كرده است. در حدیثی دیگر آن حضرت، رفت‌وآمد جسمی و فیزیکی و دیدوبازدید رودررو با از مصادیق دوستی و محبت برشمرده و ضمن تأکید بر آن می‌فرماید: از خدا بترسيد و با یکدیگر دوست باشيد و به ديدار همديگر برويد و صله رحم كنيد و به یکدیگر رحم كنيد و با هم برادرانى نيكوكار باشيد.
مدارا و تغافل
عامل موفقیت و رمز نفوذ در مردم، مدارا و رفق است ازاین‌رو به فرموده امام کاظم علیه‌السلام: رفق و مدارا، نصف زندگی است. این سجیۀ مردان کریم است که با مردم مدارا می‌کنند و اگر خداوند خیر خانواده‌ای را بخواهد، درهای رفق و مدارا را بر روی آنها باز می‌کند. بنابراین شايسته است طرفي كه از همسايه خود برخوردی غیرمنطقی ديده است، آن را تحمل كند. امام سجاد(ع) می‌فرماید: حق همسايه اين است كه … اگر نادانى كرد بردبارى كن. اگر هم ناچار به نشان دادن واكنش شد، با رويي گشاده و زباني نرم به وي گوشزد كند، به‌گونه‌ای كه آن تذكر به اصلاح او كمك كند و موجب رنجش خاطرش نشود. امام كاظم(ع) دراین‌باره می‌فرماید: از ما نيست كسي كه با همسایه‌اش خوش‌رفتاری نكند. نیز امام سجاد(ع) در مورد حق همسایه می‌فرماید: حق همسايه اين است كه … از خطايش بگذر و لغزشش را ناديده گيری.
رسيدگي به يكديگر
اهتمام به امور مسلمانان، شرط مسلماني است چنانکه پيامبر مكرّم(صلی‌الله عليه وآله) می‌فرماید: هر كس صبح كند درحالی‌که به امور مسلمانان اهتمام ندارد، از آنان نيست، و آنكه صداي مردي را بشنود كه صدا می‌زند: اي مسلمانان! و پاسخ ندهد، مسلمان نيست. این مسئله در مورد همسایگان جلوه خاصی پیدا می‌کند. امام سجاد(ع) می‌فرماید: همسايه اين است كه … درهرحال (چه در حضور خودش و چه در غیابش) يار و مددكارش باشى.
حُسن همجواری ايجاب می‌کند همسايگان از مشكلات يكديگر باخبر شوند، در رفع آن كوشا باشند و خود را به بی‌خبری نزنند؛ و این شیوه جوانمردان است چنانکه امام علی علیه‌السلام فرمود: رسيدگي به [امور] همسايگان، از جوان مردي است.
تفقد و دلجویی: تهنيت هنگام شادي، تعزيت هنگام مصيبت
علیرغم رسیدگی و توجه به مشکلات و سعی در برآورده نمودن آنان، دلجویی و ترحم و تفقد نیز از اصول روابط انسانی بین همسایگان است. امام علی علیه‌السلام فرمود: از [نشانه‌های] نیکو همسایه‌داری کردن، دلجویی از همسایه است. رسول خدا صلی الله علیه و آله ضمن برشماری برخی موارد تفقد می‌فرماید: حق همسايه آن است كه… چنانچه خيري به او رسيد، به او تبريك بگوييد. هنگام بيماري به عيادتش برويد. در مصیبت‌ها به او تسليت بگوييد. اگر فوت شد، در تشييع جنازه‌اش حاضر شويد.
ممکن است انسان نتواند در خارج مشکل همسایه را حل کند اما همین دلسوزی و تفقد نسبت به او می‌تواند بار غم او را سبک کند و همین‌که احساس کند غمگسار و سنگ صبوری دارد تا حد زیادی در آرامش روانی و اندوه‌زدایی از دلش مؤثر خواهد بود.
خيانت نكردن به مال و ناموس همسايه
از ديگر آداب حُسن همجواری، حفظ حُرمت همسايه است. اصل حرمت مؤمن در معارف دینی جایگاه خاصی دارد. از امام صادق (ع) نقل است: حرمت مؤمن از کعبه بیشتر است. روشن است که از میان مؤمنان، همسایه انسان در این زمینه مقدم است چنانکه رسول خدا صلی الله علیه و آله می‌فرماید: حرمت همسايه بر همسايه، چون حُرمت خون او است. حفظ حرمت همسايه، هم شامل احترام ظاهري است مانند ادب در برخوردها و پرهيز از هرگونه رفتار و گفتار زننده و هم احترام باطني، يعني حفظ حُرمت مال و ناموس همسايه.
احترام و اکرام همسایه
احترام همسايه از سفارش‌های مهم اسلام است. پيامبر اسلام (ص) دراین‌باره می‌فرماید: احترام همسايه، مانند احترام مادر، بر انسان لازم است. مسلمین وظیفه دارند تا با همسایگان خویش بهترین برخورد را داشته باشند. البته باید توجه داشت که بر اساس قوانین اسلامی ملزم بودن مسلمانان به برخورد نیکو داشتن با همسایگان و عدم آزار دادن آنها ارتباطی به دین، قومیت و نژاد آنها ندارد. امام علی علیه‌السلام فرمود: انسان با کرامت از ننگ و عار می‌پرهیزد و همسایه‌اش را اکرام می‌کند.
آزار نرساندن
از احاديث و روايات چنين برداشت می‌شود که نخستين يا به‌بیان‌دیگر کمترين حق هر همسايه اين است که آزار و اذيت همسایه‌اش به او نرسد؛ حتي اگر کافر باشد. اهميت اين موضوع تا آنجاست که بر اساس احاديث کسي که به همسایه‌ی خود آزار می‌رساند، لعن شده است. حضرت امير (علیه‌السلام) در خطبه‌ی معروف همام «زيان نرساندن به همسايه» را از صفات متقين برمي شمرند. آزار همسایه فقط آزار او نیست بلکه هر چه که به او نسبت دارد را شامل می‌شود. پیامبر(صلی الله علیه وآله) فرمودند: اگر سگ همسایه را سنگ بزنی آزار او محسوب می‌شود. و امام رضا علیه‌السلام فرمود: از ما نیست کسی که همسایه‌اش از شرّ او در امان نباشد.
صبر در مقابل آزار همسایه
در مواردی لازم است انسان در مقابل آزار و اذیّت همسایه نادان و غافل صبر نماید. «همسایه‌داری» تنها به این نیست كه اذیت و رنجى به همسایه نرسانیم. گاهى تحمل سختی‌ها و ناملایماتى كه از سوى او برایمان پیش مىآید، مصداق این «حسن همجوارى» است. امام موسي كاظم (ع) در همين رابطه می‌فرماید: همسايه دارى نيكو، به آزار نرساندن نيست، بلكه همسايه دارى نيكو، در صبر بر آزار همسايه است. روشن است كه این‌گونه حدیث‌ها هرگز مجوز «همسایه آزارى» نیست. اگر توصیه به بردبارى نسبت به آزار همسایه شده، بیش از آن، سفارش به خوش‌رفتاری و نرساندن آسیب و آزار به همسایگان شده است.
رعایت اولویت‌ها در همسایه‌داری
همسایگان حقوقی عمومی دارند؛ ولی گاه همسایه به خاطر جهات دیگر، از حق بیشتری برخوردار است. همسايگي مقتضي حقوقي بالاتر از حقوق برادري است. در اسلام همسايه تمام حقوقي را كه يك مسلمان دارد با اضافاتي دارا ميباشد. پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله فرمود: همسایگان سه گروه‌اند: همسایه‌ای که یک حق دارد که این گروه از همه حقّشان کمتر است، و همسایه‌ای که دو حق دارد و همسایه‌ای که سه حق دارد. امّا کسی که یک حق دارد، همسایه مشرکی است که از بستگان [انسان] نیست. برای او فقط حق همجواری است و امّا کسی که دو حق دارد، همسایه مسلمان است که حق اسلام و حق همسایگی دارد و امّا کسی که سه حق دارد، همسایه مسلمان خویشاوند است که حق اسلام [و مسلمان بودن] و حق همسایگی و حق خویشاوندی دارد.این روایت هشداری مهم به کسانی است که نزدیک‌ترین خویشان مانند پدر و مادر در همسایگی آنان به سر می‌برند.
