وَ ذَكِّرْهُمْ بِأَيَّامِ اللَّهِ؛ هفتم صفر ولادت یا شهادت

وَ ذَكِّرْهُمْ بِأَيَّامِ اللَّهِ؛ هفتم صفر ولادت یا شهادت

در تقویم های رسمی کشور هفتم ماه صفر هر چند که به عنوان روز ولادت امام کاظم علیه السلام ثبت شده اما از دیر باز این روز به عنوان شهادت امام حسن مجتبی علیه السلام مورد اهتمام علماء و مراجع بوده و مقارن با تعطیلی دروس حوزه، به اقامه عزا و ماتم می پرداختند.

این در حالیست که براساس نقل علامه شوشتری صاحب «قاموس‌الرجال» هيچ‌كس ماه‌ تولد امام كاظم(علیه السّلام) را تعيين نكرده است، چه برسد به روز تولد! و در منابع تاريخی فقط سال‌ تولد ذكر شده است؛ ولی شيخ تبريزی در كتاب «إعلام‌الوری» و «تاج‌الوليد» و هم‌چنين مرحوم «ابن شهرآشوب» در كتاب «مناقب آل ابی‌طالب » و نيز علامه مجلسي در بحار الانوار ج 48 ص1، روز تولد امام كاظم(علیه السّلام) را 7 صفر اعلام كرده‌اند و هيچ نقل ديگری در اين زمينه نيست، اما قبل از قرن 5 و 6 هجری؛ يعنی مرحوم «شيخ كلينی» در «كافی» يا مرحوم «شيخ مفيد» در«الارشاد» هيچ روز و ماهی را برای تولد امام كاظم(علیه السّلام) اعلام نكرده‌اند، لذا كلام علامه شوشتری به قبل از قرن 6 مربوط می‌شود .

‏همچنین در تاریخ ولادت امام کاظم«علیه السلام»روایاتی وارد شده است که بزرگان از محدثین چون احمد بن خالد ‏برقی در (المحاسن)، شیخ کلینی در (اصول کافی)، محمد بن حسن صفّار در (بصائر الدرجات) و ابن جریر ‏طبری شیعی«قدس سرهم» در (دلائل الامامة)از ابی بصیر به طرق مختلف از امام صادق«علیه السلام» روایت ‏کرده اند که این ولادت پس از ایام حج سال ۱۲۷هـ و هنگام مراجعت حضرت صادق«علیه السلام» به مدینه ‏و در اولین منزل پس از جحفه به نام ابواء بوده است. که به تصریح معجم البلدان ابواء ۳۳ میل (حدود ۵۳ ‏کیلومتر) تا جحفه فاصله دارد.‏

برهمین اساس روایت ابی بصیر قرینه ای است بر اتمام حج و بازگشت به مدینه در همان سالی که امام ‏کاظم«علیه السلام» در ابواء به دنیا آمده، و این دلالت دارد بر اینکه امام کاظم (علیه السلام) در ماه ذی الحجه دیده به جهان ‏گشود نه در ماه صفری که درسال ۱۲۸هـ نقل شده است.‏

درباره روز شهادت امام مجتبی علیه السلام گزارشهای مختلفی در کتب روایی و تاریخی ذکر شده است. برخی از این گزارش ها مانند الارشاد ج2 ص15و المقنعه ص 465 شیخ مفید و کتاب تهذیب الاحکام ج 6 ص 65 اثر «شیخ طوسی» بدون اشاره به روز آن، صرفا به ماه آن اشاره کرده اند . در برخی دیگر از گزارش ها از آخر صفر نام برده و برخی دیگر روز هفتم ماه را به عنوان شهادت حضرت ذکر کرده اند .

بنابر اسناد موجود، قول هفتم صفر از سوی قاسم بن ابراهیم ‏الرسّی«البرسی» ۱۶۹-۲۴۶ هجری قمری عنوان شده است. قبل از ورود به بحث لازم است که قاسم بن ابراهیم را از دیدگاه رجالییون معرفی کنیم:‏

نجاشی رجالی بزرگ در مورد قاسم بن ابراهیم اینگونه می نویسد: « قاسم پسر ابراهیم طباطبا پسر اسماعیل پسر ‏ابراهیم پسر حسن مثنّی پسر امام مجتبی«علیه السلام»است. او صاحب کتاب(تثبیت الامامة) می باشد که از امام ‏صادق«علیه السلام» با واسطه و از امام کاظم«علیه السلام» بدون واسطه روایت می کند».‏[1]

‏ ‏ابوالحسن العمری در کتاب (المجدی فی انساب الطالبییّن) می نویسد: «کنیة او ابامحمّد فردی عفیف و زاهد ‏بوده است و از سلاطین جور وقت دوری جسته و هدایا و مراحم آنان را اگر چه از طلا و نقره بوده، نپذیرفته ‏است و مردم را به وصایت امام رضا«علیه السلام» دعوت می کرده و از سال ۲۲۰هق تا ۲۴۶ هق که از دنیا ‏رحلت نمود، درجبل الرسّ«کوهی در نزدیک حله» مخفی بوده است.‏

اسناد وارده در کتب حدیثی مبنی بر شهادت در روز ۷ ماه صفر:‏ ‏

سند اول: «تثبیت الامامة»‏

قدیمی ترین منبعی که در این زمینه تا به حال یافت شده کتاب « تثبیت الامامة» تالیف «سید قاسم بن ابراهیم ‏الرسی» است که در سال ۲۴۶ وفات یافته است. وی که خود از نوادگان حضرت امام حسن مجتبی علیه ‏السلام است، از زهاد و عباد و علمای زمان خویش بود که دارای تألیفات فراوانی است. گفتنی است وی از ‏روات احادیث هم بوده است و بدون واسطه از حضرت موسی بن جعفر علیه السلام روایت نقل می کرده ‏است. وی در کتاب خویش چنین آورده است.‏

‏«الامام الحسن علیه السلام ابوه الامام امیرالمومنین علی علیه السلام، امه فاطمه الزهراء سلام الله علیها، ولادته: ‏ولد فی المدینه لیلة النصف من شهر رمضان فی السنة الثالثة للهجره، القابه: التقی، الزکی، السبط، وفاته: توفی ‏فی السابع من شهر صفر سنة خمسین من الهجرة»‏

‏ ‏سند دوم: قول شهید اول

یکی دیگر از کسانی که قائل بودند شهادت سبط اکبر حضرت امام حسن مجتبی علیه السلام در هفتم ماه ‏صفر واقع شده است، شهید اول (متوفای ۷۸۶) می باشند ایشان در کتاب شریف «دروس» می فرمایند: الامام، ‏الزکی، ابومحمد الحسن بن علی سید شباب اهل الجنه ولد بالمدینه یوم الثلاثاء منتصف شهر رمضان سنة ‏اثنتین من الهجرة… و قبض بها مسموما یوم الخمیس سابع صفر سنة تسع و اربعین من الهجرة.

‏ ‏سند سوم :«مرحوم کفعمی»‏

یکی دیگر از کسانی که قائل به شهادت امام حسن مجتبی در هفتم ماه صفر شده است، علامه بزرگوار و ‏محدث کبیر مرحوم کفعمی صاحب کتاب شریف «مصباح»می باشد. ایشان در این کتاب چنین می فرماید:‏

‏«ولد فی یوم الثلاثاء منتصف شهر رمضان سنة ثلاث من الهجرة و توفی یوم الخمیس سابع شهر صفر سنة ‏خمسین من الهجرة.»

‏ ‏سند چهارم: پدر بزرگوار شیخ بهایی

یکی دیگر از بزرگانی که قایل به شهادت امام حسن مجتبی علیه السلام در هفتم صفر می باشد مرحوم علامه ‏شیخ حسین والد مکرم شیخ بهایی در کتاب«وصول الاخبار الی اصول الاخبار» می باشد وی که متوفای سال ‏‏۹۸۴ هجری است در کتاب خویش می فرماید: « هو الامام الزکی ابومحمد سید شباب اهل الجنه ولد بالمدینه ‏یوم الثلاثاء منتصف شهر رمضان سنة اثنتین من الهجرة مسموما فی المدینة یوم الخمیس سابع شهر صفر سنة ‏تسع او ثمان و اربعین و قیل سنة خمسین من الهجره عن سبع و اربعین سنة.

اسناد وارده در کتب حدیثی مبنی بر شهادت در روز ۲۸ ماه صفر و نقد تاریخ 7 صفر:

در حالی که پیش از شهید اول، در کتب تاریخی شیعی همچون «فرق‌الشیعة» اسماعیل نوبختی، «المقالات و ‏الفرق» سعد بن عبدالله اشعری، «اصول کافی» شیخ کلینی، «مسارالشیعة» شیخ مفید، «مصباح‌المتجهد» شیخ ‏طوسی، «اعلام‌الوراء» و «تاج‌الموالید» مرحوم طبرسی، «روضةالواعظین» فتال نیشابوری و «کشف‌الغمة» اربلی ‏تاریخ وفات امام حسن مجتبی (علیه السّلام) را آخر صفر یا ۲۸ صفر ذکر ‌کردند، اما از زمان شهید اول به بعد، هفتم ‏صفر نیز در کنار ۲۸ صفر به عنوان روز شهادت آن حضرت (علیه السّلام) مطرح شده است و عالمانی از شیعه همچون ‏شیخ بهائی جبل عاملی و پدرش شیخ حسین عاملی، کاشف الغطاء و صاحب جواهر به بیان این تاریخ ‏می‌پردازند، اما با بررسی اسناد مرتبط با این دیدگاه، مشاهده می‌شود که اینان سخن شهید اول را در این ارتباط ‏پذیرفته‌اند؛ ولی در اینکه مستند سخن شهید چیست، مطلبی در دست نیست. یک احتمال وجود دارد که ‏سخن وی به کتاب قاسم رسّی (۲۴۶ ق) مستند باشد که در قسمت پایانی آن کتاب، تاریخ شهادت امام ‏مجتبی (علیه السّلام) در هفتم صفر ثبت شده است؛ ولی این گزارش از چند جهت در خور نقد است:‏

‏ ‏‏۱- کتاب تثبیت الامامة رسّی درباره امامت امیرالمومنین (علیه السّلام) است، نه تاریخ ولادت و شهادت امامان (علیه السلام).‏

‏۲- مطلبی که در پایان کتابش آمده، تاریخ شهادت دو امام هادی (علیه السّلام) و عسکری (علیه السّلام) را هم ثبت کرده است؛ ‏در حالی که قاسم رسّی پیش از امام هادی (علیه السّلام) از دنیا رفت، بنابراین این مطلب پایانی کتابش از او نیست.‏

‏۳- چون روز شهادت امام مجتبی (علیه السّلام) به لحاظ تاریخ شمسی، مطابق نهم حَمَل (فروردین) بوده است و در ‏خط کوفی به گونه شکسته آن، سابع و تاسع همانند یکدیگر نوشته می‌شود، احتمالا سابع صفر به جای تاسع ‏حَمَل، ثبت شده و این اشتباه در نسخه‌ای ثبت شده و آن نسخه به دوران شهید راه یافته و مستند گزارش او ‏قرار گرفت.

در پایان به بیانی درباره لزوم عزاداری در این روز شریف از حضرت آیه الله العظمی شبیری زنجانی اشاره می کنیم:

متن جوابیه آیت الله العظمی شبیری زنجانی دام ظلّه العالی

بسمه تعالی

عزاداری روز هفتم ماه صفر به عنوان سوگواری سبط(علیه السّلام) و تعطیل بازار که سنت شیعیان بوده از شعائر دینی است که باید محفوظ بماند و با ذکر مناقب امام هفتم (علیه السّلام) منافات ندارد. اول صفر 1430

منابع نزد نویسنده محفوظ است.