الاثنين 11 ذوالقعدة 1445 - دوشنبه ۳۱ اردیبهشت ۱۴۰۳


کتاب «الإمامة و التبصرة» و نقل بحارالأنوار از آن


کتاب «الإمامة و التبصرة» و نقل بحارالأنوار از آن

سید عبد الحجت بلاغی که در صدد تألیف شرح حال جامعی برای مجلسی‌ها بود، نامه‌هایی به مراجع عصرنوشته و از آنها خواسته بود نظرشان را در این باره بنویسند.[1]

مرحوم آقای حجّت در جواب نامه مطالب مفصّل و خوبی در باره خصوصیات بحار الأنوار نوشت. آقای دوانی متن جواب آقای حجت را در مفاخر اسلام (ج۸، ص179-182) نقل کرده است. آقای حجت در آنجا نوشته است: «… و عجیب‌تر از آن کتاب الإمامة و التبصرة است که نسبت به علی بابویه داده، با اینکه سند کتاب مساعد نیست، بلکه این کتاب جامع الأحادیث علی بن أحمد بن جعفر قمی مؤلّف کتاب العروس است».

نسخه‌ای که به عنوان الإمامة و التبصرة در اختیار مجلسی بوده، به دست آقای آسید محمد علی روضاتی رسیده است و من هم خیلی وقت پیش آن را دیدم. با ملاحظه نسخه مذکور اشکال مرحوم آقای حجت حل می‌شود. نسخه مجلسی در واقع دو نسخه است: یکی نسخه ناقص الآخر الإمامة و التبصرة از ابن بابویه و دیگری نسخه ناقص الأول جامع الأحادیث ایلاقی، که به صورت کتاب تجلید شده است.

مرحوم مجلسی به این نکته توجّه داشته است که دو کتاب در یک مجلّد تجلید شده است، لذا در مقدمه بحار الأنوار (ج۱، ص۶) نوشته است:

و کتاب الإمامة و التبصرة من الحیرة للشیخ الأجلّ أبی الحسن علی بن حسین بن موسی بن بابویه والد الصدوق(طیب الله تربتها) و أصل آخر منه أو من غیره من القدماء المعاصرین له، و یظهر من بعض القرائن أنّه تألیف الشیخ الثقة الجلیل هارون بن موسی التلعکبری(رحمه الله).

مرحوم مجلسی مؤلف و نام کتاب دیگر را نشناخته بود ولی اجمالاً فهمیده بود کتابی است از یکی از قدماء.

در تألیف بحار الأنوار اصحاب مجلسی به وی کمک می‌کردند و او بر کارشان اشراف داشت و دستور می‌داد که چه کنند. چون مرحوم مجلسی به این نکته تفطّن داشت، موقعی که خودش از قسمت دوم نقل می‌کرد، می‌نوشت که در اصلی از اصول قدماء چنین نقل شده است ولی اصحاب مجلسی از آن نقل می‌کردند، چون روی کتاب «الإمامة و التبصرة تألیف علی بن بابویه قمی» نوشته شده بود، با این عنوان از آن نقل می‌کردند. پس این تصوّر حاجی نوری،[2] شیخ آقابزرگ[3] و آقای حجت که کتاب الإمامة و التبصرة به دست مرحوم مجلسی نرسیده است، اشتباه است. اسناد احادیثی که مجلسی از قمست اولی نسخه‌اش نقل کرده است، با اسناد علی بن بابویه مطابق است و فرمایش آقای حجّت در باره عدم تطبیق اسناد کتاب با مشایخ ابن بابویه در باره قسمت دوم کتاب صحیح است.[4]

البته پس از آن که کتاب جامع الأحادیث ایلاقی به دستور آقای بروجردی تحقیق و چاپ شد، هویت قسمت دوم نسخه مجلسی روشن گردید.[5]

ایلاقی از مشایخ صدوق است. وی به ایلاق می‌رفت و در آنجا از ایلاقی سماع حدیث می‌کرد.

(شب دهم ماه رمضان 1429)


[1]. مرحوم آقای دوانی در باره سید عبد الحجت بلاغی و انگیزه وی از این کار در پانوشت صفحه 182 مجلد هشتم مفاخر اسلام نوشته است: «نظریه مرحوم آیه الله حجت به خط استاد علّامه فقید و فیلسوف شهیر مرحوم سید محمد حسین علّامه طباطبایی ق در کتاب مقامات العرفاء نوشته سید عبد الحجة بلاغی چاپ شده است، یعنی املاء آن از مرحوم آیة الله حجت و نوشته از علّامه طباطبایی است.

سید عبد الحجّة بلاغی نامه‌هایی به مراجع عصر نوشته بود که چون در صدد است شرح حال کامل مجلسی‌ها را بنویسد، هر نظری دارند ابراز کنند. هیچ کدام به وی – که و لو عمامه به سر بود ولی چون بوی درویشی می‌داد و بعدها دعوی قطبیت کرد و خود را حجّت علیشاه نامید – جوابی نداده‌اند که وی بتواند از آن استفاده کند، جز آیة الله حجت که از وضع او خبر نداشته است. او هم زندگی مجلسی‌ها را ننوشت و فقط از این نامه در کتابش که راجع به درویشان است، سوء استفاده کرد».

[2]. عبارت حاجی نوری در خاتمه مستدرک ج۳، ص 282-283، ط جدید این است:

«قال فی البحار فی جملة ما کان عنده من المؤلّفات: « و کتاب الإمامة و التبصرة من الحیرة للشیخ الأجلّ أبی الحسن علی بن الحسین بن موسی بن بابویه …» و نحن لم نعثر علی هذا الکتاب، و نقلنا منه جملة من الأخبار بتوسط البحار، و نسبناه إلی إبی الحسن علی تبعاً للعلّامه المجلسی، و لکن فی نفسه منه شیء، فإنّه و إن عد النجاشی و الشیخ ابن شهرآشوب من مؤلّفاته کتاب «الإمامة و التبصرة من الحیرة» الّا أنّ فی کون ما کان عنده هو الذی عدّ من مؤلّفاته نظر، فإنّه یروی فی هذا الکتاب عن أبی محمد هارون بن موسی التلعکبری – الذی هو من مشایخ المفید – ، و عن أحمد بن علی عن محمد بن الحسن – و الظاهر أنّه ابن الولید – عن محمد بن الحسن الصفار، و عن سهل بن أحمد الدیباجی عن محمد بن محمد الأشعث، إلی غیر ذلک ممّا ینافی طبقته، و إن أمکن التکلف فی بعضها، إلاّ أنّ ملاحظة الجمیع تورث الظن القوی بعدم کونه منه، و الله العالم».

[3]. شیخ آقابزرگ در الذریعه ج2، ص 341، شماره 1360 نوشته است:

الإمامة و التبصرة من الحیرة: للصدوق الأوّل … و أمّا الإمامة فلم نعثر علیه و هو غیر ما ینقل عنه فی البحار. و در صفحه 342 (رقم 1361) نوشته است:

«الإمامة و التبصرة من الحیرة: لبعض قدماء الأصحاب المعاصرین للشیخ الصدوق، کانت من نسخة منه عند العلّامة المجلسی، و هو من مآخذ البحار، ینقل عنه فیه. و لم یکن عند شیخنا العلامه النوری، و لذا صرّح فی أوّل خاتمة المستدرک بأنّه ممّا ینقل عنه بالواسطة. و أکثر العلّامة المجلسی من النقل عنه فی مجلّدی السادس عشر و السابع عشر من البحار ناسباً له إلی أبی الحسن علی بن الحسین والد الصدوق الذی مرّ أنّه نسب النجاشی کتاب الإمامة و التبصرة إلیه. و لکن بالرجوع الی إلی سند روایات هذا الکتاب التی نقلها العلامة المجلسی عنه فی البحار یحصل الجزم بأنّه لیس هذا الکتاب لوالد الصدوق، لأنّه یروی مؤلّفه فیه عن أبی محمد هارون بن موسی التلعبکری – المتوفّی سنة 385-، و عن أبی المفضّل محمد بن عبد الله الشیبانی – المتوفّی سنة 378-، و عن الحسن بن حمزة العلوی و عن سهل بن أحمد الدیباجی – المتوفّی بعد سنة 370 -، و عن أحمد بن علی الراوی عن محمد بن الحسن بن الولید الذی توفّی سنة 343، فکیف یکون من یروی عن هؤلاء المشایخ المتأخّرین هو والد الصدوق الذی توفّی سنة 329؟ فإنّ روایة المتقدم عصراً من المتأخّر و إن وقعت فی أحادیثنا لکن المقام لیس منها بشهادة أنّ الشیخ الصدوق مع إکثاره فی الروایة عن أبیه فی جمیع تصانیفه بل جلّ روایاته فی تلک التصانیف الکثیرة عن والده لم یذکر و لا روایة واحدة لأبیه عن أحد من هؤلاء المشایخ الذین مرّ ذکرهم ممّن یروی مؤلف الإمامة و التبصرة عنهم غالباً فیه».

[4]. یکی از روایاتی که در بحار الأنوار از بخش دوم نسخه نقل شده و به الإمامة و التبصرة اسناد داده شده است، این است:

«کتاب الإمامة و التبصرة: عن هارون بن موسی، عن محمد بن علی، عن محمد بن الحسین، عن علی بن أسباط۷ عن ابن فضّال، عن الصادق، عن ابیه، عن آبائه ع عن النبی صلی الله علیه و آله قال: شرار امتی عزّابها»؛ بحار الأنوار، ج100، ص222، ح42.

[5]. نیز رک: مقدمه الإمامة و التبصرة، ص101.